Το Brexit και η… θεωρία των παιγνίων

Η απαρχή των συζητήσεων για το Brexit εντοπίζεται σε μία ομιλία του πρωθυπουργού David Cameron τον Ιανουάριο του 2013, στην οποία αναφερόμενος στο μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης δήλωσε ότι είναι υπέρ ενός μελλοντικού δημοψηφίσματος με βάση μία νέα διευθέτηση για το Ηνωμένο Βασίλειο στην Ε.Ε.

Το πολύκροτο δημοψήφισμα της 23ης Ιουνίου του 2016, η ορθότητα διεξαγωγής του οποίου αμφισβητήθηκε έντονα έκτοτε, λήφθηκε με μόλις 51,9% να τάσσεται υπέρ της εξόδου, ως η απόδειξη της θέλησης του βρετανικού λαού προς αποχώρηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ο τότε πρωθυπουργός Cameron παραιτήθηκε την αμέσως επόμενη ημέρα και η Theresa May ηγήθηκε του σχηματισμού που ανέλαβε την υλοποίηση της εξόδου.

Έκτοτε, όπως αποδείχθηκε, οι συνεχείς άκαρπες προσπάθειες επίτευξης συμφωνίας οδήγησαν και τη May σε παραίτηση, διαδεχόμενη από τον αμφιλεγόμενο πολιτικό Boris Johnson, ο οποίος τελεί πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου μετά τη νίκη του έναντι του Jeremy Hunt. 

Η αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένα ζήτημα που απασχολεί και επηρεάζει αδιαμφισβήτητα ολόκληρη την ευρωπαϊκή κοινότητα. Η διαδικασία ανάλυσης του Brexit έχει ως σημείο εκκίνησης το δημοψήφισμα της 23ης Ιουνίου και περιλαμβάνει πολλαπλά στάδια διαπραγματεύσεων, στα οποία εμπλέκονται πολιτικά, οικονομικά, αλλά και ευρύτερα συμφέροντα. Τα δύο επιλεχθέντα παίγνια, που θα αναλυθούν, αντιπροσωπεύουν τις σημαντικότερες εκφάνσεις του διακυβεύματος των διαπραγματεύσεων, το οποίο ασφαλώς είναι η έξοδος από την Ένωση. Μέσω της ανάλυσής τους επιχειρείται η αποκωδικοποίηση των διαπραγματευτικών στρατηγικών και κινήτρων των δύο πλευρών.

Τι είναι η θεωρία παιγνίων

Η θεωρία παιγνίων αποτελεί μέρος του κλάδου των Οικονομικών. Ασχολείται με αποφάσεις ή κινήσεις δύο ή και περισσότερων «αντιπάλων», στο πλαίσιο αβέβαιων, συνήθως, συνθηκών. Κύριο αντικείμενό της είναι η ανάλυση αυτών των αποφάσεων, που λαμβάνονται σε καταστάσεις στρατηγικής αλληλεξάρτησης.

Αποτελεί μία μαθηματική μελέτη διαμόρφωσης επιτυχημένων στρατηγικών σε ένα παιχνίδι όπου κάθε παίκτης δεν γνωρίζει επακριβώς τις επιλογές των υπολοίπων, αλλά επηρεάζεται δραστικά από αυτές. Οι παίκτες μεταξύ τους μπορεί να έχουν αντίθετα ή κοινά συμφέροντα, με αποτέλεσμα πάντα ο κάθε παίκτης να προσπαθεί να βελτιστοποιήσει τη δική του θέση και απόφαση εις βάρος των άλλων ή σε συνεργασία με αυτούς αντίστοιχα. Στη θέση του παίκτη μπορεί να βρίσκεται ένα άτομο, ένα κράτος ή μια ομάδα προσώπων κοινών συμφερόντων.

Τα παίγνια δύνανται να ταξινομηθούν σε διάφορες κατηγορίες μέσω της εφαρμογής ποικίλων κριτηρίων. Ανάλογα με την επιλογή των εφαρμοζόμενων κριτηρίων, διαφαίνεται και η φυσιολογία του εκάστοτε παιγνίου. Παίγνια στα οποία η αμοιβή του ενός είναι ίση με την απώλεια ή ακόμη προέρχεται από την απώλεια του άλλου ονομάζονται παίγνια μηδενικού αθροίσματος. Σε παίγνια μη μηδενικού αθροίσματος μπορούμε να παρατηρήσουμε στοιχεία ανταγωνισμού ή συνεργασίας, καθώς υφίσταται ενδεχομένως ευρύτερο περιθώριο διαπραγμάτευσης.

Η ανάλυση διαπραγματεύσεων μέσω της θεωρίας των παιγνίων αποτελεί ένα εργαλείο, μέσω του οποίου σχηματοποιείται η συμβολή των εκατέρωθεν διαπραγματευομένων, στη δημιουργία των μεταξύ τους παιγνίων, ενώ αναδεικνύεται και η εκμετάλλευση της δημιουργηθείσας δυναμικής κατά τη διάρκεια της διαπραγματευτικής περιόδου.

Διαπραγματευτική βάση των δύο πλευρών στο Brexit

Τα γεγονότα που οδήγησαν από το δημοψήφισμα του 2016 στη δισέλιδη επιστολή του πρωθυπουργού Boris Johnson, με την οποία απευθυνόμενος στον πρόεδρο του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Donald Tusk αποδέχτηκε ως καταληκτική ημερομηνία επίτευξης συμφωνίας την 31η Ιανουαρίου του 2020, είναι ασφαλώς πολύπλοκα και εκτενή.

Ως ορόσημα ωστόσο φαίνεται να έχουν αναδειχθεί η επίσημη δήλωση της May στη Βουλή των Κοινοτήτων, στις 21 Ιανουαρίου 2019, όπου παρουσίασε το «σχέδιο Β» της κυβέρνησής της, καθώς και η επακόλουθη έγκριση δύο τροπολογιών στις 29 Ιανουαρίου 2019, οι οποίες έδειξαν ότι η πλειοψηφία των βουλευτών δηλώνει κατά της εξόδου από την Ε.Ε. άνευ συμφωνίας.

Η μετέπειτα δήλωση παραίτησης της May μετά από μία μακρά περίοδο απρόσφορων διαπραγματεύσεων στις 24 Μαΐου του 2019 και η νίκη του εκρηκτικού Boris Johnson στις εσωκομματικές εκλογές της 22ας Ιουλίου του 2019 αποτέλεσαν χαρακτηριστικά σημεία, που ενέτειναν την ένταση των συζητήσεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Οι παραπάνω πολιτικές εξελίξεις ενσωματώνονται ασφαλώς στις ισορροπίες που διαμορφώνονται εντός των παιγνίων και επιτελούν τον δικό τους ρόλο προσδίδοντας ή αφαιρώντας διαπραγματευτική δύναμη από την εκάστοτε πλευρά.

Κατά τη μελέτη των παιγνίων στο Brexit, ανακύπτει ένα παράδοξο για τα δεδομένα της κοινής λογικής στοιχείο. Η ιδιάζουσα δυναμική των διαπραγματεύσεων και η ασταθής πολιτική κατάσταση που επικρατεί στο Ηνωμένο Βασίλειο, δύναται να δημιουργεί μία ευνοϊκότερη διαπραγματευτική βάση για το κράτος. Η τεταμένη πολιτική συγκυρία και οι έντονες δηλώσεις του πρωθυπουργού Johnson λειτουργούν ενδεχομένως προς το συμφέρον της χώρας, καθώς καθίσταται πιστευτό ότι η χώρα είναι διατεθειμένη να υποστηρίξει ακραίες θέσεις προκειμένου να επιτύχει όσα επιθυμεί, ρισκάροντας ακόμη και το no deal exit.

Οφείλουμε ωστόσο να σημειώσουμε ότι η συνεχής παράταση της καταληκτικής προθεσμίας ενδέχεται να υποδηλώνει, αφενός, την επιείκεια της Ένωσης, αφετέρου, την έλλειψη ουσιαστικής βούλησης εκ μέρους του Ηνωμένου Βασιλείου, προς αποχώρηση άνευ συμφωνίας.

Ανάλυση παιγνίων

Βάσει του ιστορικού αναδεικνύεται ότι οι δύο πλευρές επιδιώκουν να εμφανιστούν ως αυστηρά επενδυμένες στις θέσεις τους, μη διατεθειμένες να συμβιβαστούν ή να τροποποιήσουν τις προτάσεις τους.

Ως στόχος διαφαίνεται η επιθυμία να πείσουν το αντίπαλο μέρος ότι δεν πρόκειται να δεχτούν αλλαγές και είναι προετοιμασμένες να αποχωρήσουν από τις διαπραγματεύσεις χωρίς να επιτευχθεί συμφωνία. Τη μη επίτευξη συμφωνίας ασφαλώς την απεύχονται και οι δύο πλευρές, ωστόσο όποια πλευρά καταφέρει να πείσει ότι είναι πράγματι περισσότερο διατεθειμένη να ρισκάρει την επίτευξη συμφωνίας παρά να συμβιβαστεί, θα καταφέρει να αναγκάσει την άλλη πλευρά να υποκύψει.

Η παραπάνω περιγραφή οδηγεί στην αναγνώριση ενός ξεκάθαρου μοτίβου παιγνίου, του λεγόμενου παιγνίου δειλίας (Chicken Game). Θέτουμε λοιπόν, τους δύο παίκτες (Ε.Ε., Η.Β.) ως οδηγούς κινούμενους με γρήγορη ταχύτητα και σε αντίθετη κατεύθυνση ο ένας προς τον άλλο. Νικητής ορίζεται όποιος δεν δειλιάσει και δεν στρίψει το τιμόνι του, για να αποφύγει το ερχόμενο όχημα. Ως «σύγκρουση» ορίζουμε τη μη συμφωνία, καθώς η εναλλακτική μη συμφωνίας ενδέχεται να έχει τρομερά αποτελέσματα και για τους δύο παίκτες. Από τη μελέτη της στρατηγικής των δύο διαπραγματευόμενων μερών διαφαίνεται πως παρότι κανένα μέρος δεν θέλει να υποχωρήσει, τελικά θα κερδίσει το μέρος που θα πείσει τον αντίπαλο ότι δεν πρόκειται να στρίψει το τιμόνι υποχωρώντας. Η δέσμευση αυτή θα αναγκάσει το άλλο μέρος να στρίψει, προκειμένου να αποφύγει την ακραία σύγκρουση, που δύναται να αποβεί μοιραία και για τα δύο μέρη.

Οποιοδήποτε μέρος κι αν αναγνωρίσουμε ως νικητή, είναι επόμενο ότι και οι δύο αντίπαλοι θα υποστούν απώλειες, καθώς η διαδικασία αποχώρησης από την Ένωση ενέχει καθεαυτή απώλειες και για τις δύο πλευρές. Ακόμα και αν δοθεί η επιλογή αποστροφής από το ίδιο το παίγνιο (με τη μορφή παραμονής του Η.Β. στην Ε.Ε.), η αστάθεια που έχει δημιουργηθεί με την πολυετή περίοδο διαπραγματεύσεων αποτελεί από μόνη της πηγή απωλειών για τους δύο παίκτες σε παγκόσμιο επίπεδο. Η μελέτη ξεκινά με δεδομένο ότι η προσφορά καθορίζεται από την πλευρά της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ως γνώμονας ορίζεται το αν η Ε.Ε. θα επιλέξει να προσφέρει μία τελικά καλή (ευνοϊκή) ή κακή (αυστηρή - επιθετική) προσφορά στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Σχηματική αποτύπωση παιγνίου δειλίας 2Χ2
Οι αριθμοί επιδεικνύουν διαφορές και δεν είναι υπολογίσιμοι σε κάποια μονάδα μέτρησης.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι οποιαδήποτε προσφορά, καλή ή κακή, επιφέρει λιγότερες απώλειες σε σχέση με το ακραίο σενάριο μη συμφωνίας, καθώς επίσης και το γεγονός ότι μία καλή προσφορά επιφέρει λιγότερες απώλειες στο Ηνωμένο Βασίλειο, ενώ μία κακή προσφορά επιφέρει λιγότερες απώλειες στην Ένωση, κατανοούμε την αποτύπωση των δεδομένων του παραπάνω πίνακα. Σημειώνεται βέβαια ότι πέρα από την εμφανή αυξομείωση απωλειών, στην περίπτωση μη αποδοχής συμφωνίας, το Η.Β. θα έχει μεγαλύτερες απώλειες, αν η προσφερόμενη συμφωνία ήταν ευνοϊκή, καθώς θα επιδείξει διαπραγματευτική απληστία.

Στην πραγματικότητα, η Ε.Ε. θέλει να επιβληθεί τόσο στο Η.Β. όσο και στα υπόλοιπα κράτη μέλη, με σκοπό να αντιμετωπίσει μακροχρόνιες διαρθρωτικές αδυναμίες, οι οποίες διαβρώνουν τις προοπτικές ανάπτυξης. Αποτελεί λογικό επακόλουθο επομένως, η αρχικά επιθετική συμφωνία της Ε.Ε.

Από το παίγνιο διαφαίνεται επίσης ότι με μία αυστηρή συμφωνία θα δημιουργηθούν ευνοϊκότερες συνθήκες για την Ε.Ε., είτε το Η.Β. δεχτεί τη συμφωνία είτε όχι και για τον λόγο αυτόν, το συγκεκριμένο είδος προσφοράς ανάγεται σε κυρίαρχη στρατηγική για την Ε.Ε.

Για το Η.Β. ωστόσο, ιδανικότερη επιλογή σε οποιαδήποτε προσφορά είναι η αποδοχή της και ως αποτέλεσμα η συγκεκριμένη επιλογή αναδεικνύεται ως κυρίαρχη στρατηγική του. Βάσει των παραπάνω δεδομένων υπάρχει ισορροπία κατά Nash στην περίπτωση κακής προσφοράς από την Ε.Ε. με συμβιβασμό και αποδοχή της από το Η.Β. Η ισορροπία αυτή συνάδει και με την ουσιαστική στάση που διατηρεί το Η.Β, το οποίο παρά τις έντονες δηλώσεις του προχωράει επανειλημμένα σε παρατάσεις καθώς διαφαίνεται ότι ουσιαστικά δεν επιθυμεί να αποχωρήσει άνευ συμφωνίας, επομένως διαπραγματεύεται με γνώμονα την επίτευξη των κατά το δυνατόν ευμενέστερων όρων.

Ένα από τα σημαντικότερα κομμάτια των διαπραγματεύσεων αποτελεί βέβαια το εμπορικό κομμάτι της συμφωνίας. Στον εμπορικό τομέα, μπορούμε πάλι να εφαρμόσουμε τη θεωρία των παιγνίων, αυτή τη φορά όμως με ένα διαφορετικό είδος παιγνίου. Εν προκειμένω το παίγνιο είναι δυναμικό, ενώ θεωρούμε ότι υπάρχει τέλεια πληροφόρηση και οι κινήσεις πραγματοποιούνται διαδοχικά. Οι προηγούμενες κινήσεις γίνονται γνωστές πριν προχωρήσει ο επόμενος παίκτης στην επιλογή του, ενώ τα οφέλη των παικτών από κάθε εφικτό συνδυασμό κινήσεων αποτελούν κοινή γνώση. Εξετάζοντας τις εναλλακτικές των δύο μερών διαμορφώνεται το παρακάτω διάγραμμα.

Σχηματική αποτύπωση δυναμικού παιγνίου
Οι αριθμοί επιδεικνύουν διαφορές και δεν είναι υπολογίσιμοι σε κάποια μονάδα μέτρησης.

Θέτοντας ως δεδομένο ότι το Η.Β. θα κινηθεί πρώτο και θα προσπαθήσει να επιδιώξει το είδος συμφωνίας που κρίνει καταλληλότερο, θα έχει τρεις επιλογές όσον αφορά στο εμπόριο με την Ε.Ε. Δύναται λοιπόν να ακολουθήσει τους όρους του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (Π.Ο.Ε.), να υπογράψει συμφωνία ελεύθερου εμπορίου ή να ενταχθεί στον Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο (Ε.Ο.Χ.).

Στην πρώτη περίπτωση, όπου Η.Β. και Ε.Ε. συνεχίζουν αυτοτελώς τις εμπορικές τους δραστηριότητες υπό τους όρους του Π.Ο.Ε., το Η.Β. και η Ε.Ε. θα ακολουθούν ίδια γενική εμπορική πολιτική με αποτέλεσμα ο ανταγωνισμός με άλλες τρίτες χώρες να είναι ακριβώς ο ίδιος. Η παραπάνω επιλογή θα έχει ως αποτέλεσμα το αμοιβαία μηδενικό όφελος στη μεταξύ τους συμφωνία.

Στη δεύτερη περίπτωση, όπου το Η.Β. θα υπογράψει συμφωνία ελεύθερου εμπορίου με την Ε.Ε., τα κέρδη θα είναι συγκριτικά υψηλότερα, καθώς θα υπάρξουν λιγότερα δασμολογικά εμπόδια στη μεταξύ τους συνεργασία. Σε αυτή την περίπτωση ωστόσο, εάν η Ε.Ε. διατηρήσει μία επιθετική στάση, τα οφέλη της θα είναι μεγαλύτερα από αυτά του H.B., αν παραμείνει ουδέτερη θα αποκομίσουν παρόμοια οφέλη, ενώ στην περίπτωση, που επιλέξει μία πιο παθητική προσέγγιση, το Η.Β. θα επωφεληθεί ασφαλώς περισσότερο.

Αν η επιλογή του Η.Β. είναι να ενταχθεί στον Ε.Ο.Χ., τότε τα οφέλη θα είναι περισσότερα από την πρώτη περίπτωση αλλά χαμηλότερα από τη δεύτερη. Είναι σαφές ότι τα κέρδη της Ε.Ε. σε αυτή την περίπτωση θα είναι μεγαλύτερα, καθώς το Η.Β. θα ακολουθήσει τους όρους που δίνει η Ε.Ε. σε όλα τα μέλη του Ε.Ο.Χ.

Παράλληλα όμως, καθώς τα μέλη του Ε.Ο.Χ. πληρώνουν δασμούς σε συγκεκριμένους τομείς (π.χ. γεωργία, αλιεία), θα πρέπει να αποφασίσουν, αν θα υπογράψουν διμερείς συμφωνίες για αυτούς τους τομείς. Αυτές οι συμφωνίες θα επιφέρουν χαμηλότερους δασμούς και θα υπάρχει καλύτερος έλεγχος για τις εισαγωγές των συγκεκριμένων προϊόντων στον ευρωπαϊκό χώρο. Επομένως αν παίξουμε το παίγνιο και το αποτυπώσουμε, θα λάβουμε το παρακάτω δενδροδιάγραμμα.

Οι αριθμοί επιδεικνύουν διαφορές και δεν είναι υπολογίσιμοι σε κάποια μονάδα μέτρησης.

Ασφαλώς το Η.Β. θα κινηθεί με τρόπο, ώστε να αποκομίσει όσο περισσότερα οφέλη μπορεί. Επομένως θα προσπαθήσει να συνάψει συμφωνία ελεύθερου εμπορίου με την Ε.Ε., καθώς με την τακτική αυτή οποιαδήποτε και αν είναι η δυνητική επιλογή της Ε.Ε., τα οφέλη, που αποκομίζει είναι υψηλότερα λόγω μικρότερων δασμολογικών εμποδίων. Λαμβάνοντας αυτό ως δεδομένο σαφώς η ορθολογικότερη στρατηγική για την Ε.Ε. θα είναι η επιθετική, αφού θα επιφέρει περισσότερα κέρδη απ’ ότι οποιαδήποτε άλλη επιλογή. Παρατηρούμε λοιπόν, ότι ισορροπία εμφανίζεται, όταν το Η.Β. θελήσει να συνάψει συμφωνία ελεύθερου εμπορίου με την Ε.Ε. και η ίδια αποφασίσει να κινηθεί επιθετικά.

Εφαρμόζοντας τη θεωρία των παιγνίων και διαμορφώνοντας τα δύο παίγνια, αρχικά το chicken game και επακολούθως το δυναμικό παίγνιο, όσον αφορά στο κομμάτι της διμερούς εμπορικής σχέσης, που αποτελεί ίσως το σημαντικότερο κομμάτι των διαπραγματεύσεων, οδηγούμαστε σε ορισμένα συμπεράσματα.

Σύμφωνα με τις υπάρχουσες συνθήκες, ένα chicken game με διακύβευμα σύγκρουσης, την έξοδο χωρίς την επίτευξη οποιασδήποτε συμφωνίας, ενέχει κατά Nash ισορροπία, όπου το Η.Β. αποδέχεται ακόμα και την κακή προσφορά της Ε.Ε. Αντιστοίχως στο επίπεδο των εμπορικών διαπραγματεύσεων, εμφανίζεται μία παρόμοια ισορροπία, στην οποία το Η.Β. θα θελήσει να συνάψει συμφωνία ελεύθερου εμπορίου με την Ε.Ε., ενώ η Ε.Ε., γνωρίζοντας τις εναλλακτικές του Η.Β., θα επιλέξει να κινηθεί επιθετικά.

Η παραπάνω επιθετική στάση της Ε.Ε. επιβεβαιώνεται από την στρατηγική, που πράγματι ακολουθεί στις διαπραγματεύσεις και μπορεί να ερμηνευθεί διττά. Σε πρώτη ανάγνωση, η στάση της Ε.Ε. αποτελεί μία ορθολογικά σχεδιασμένη οικονομική στρατηγική, με δεδομένη την επερχόμενη αποχώρηση του Η.Β. και άρα με γνώμονα τις, κατά το δυνατόν μικρότερες, απώλειες της Ένωσης. Σε δεύτερη ωστόσο ανάγνωση, έχει υποστηριχθεί ότι η παρούσα στρατηγική της Ε.Ε. φαίνεται να εξυπηρετεί και μία παραινετική λειτουργία. Επιλέγοντας επιθετική στρατηγική η Ε.Ε. αναγκάζει το Η.Β. να λάβει δύσκολες αποφάσεις με δυσχερώς υπολογίσιμες επιπτώσεις, ωθώντας το στη διερεύνηση του ενδεχόμενου ανάκλησης της επιθυμίας προς αποχώρηση, εφόσον οι μελλοντικές συνθήκες διαφαίνονται ολοένα και πιο αβέβαιες.

Μερικές εβδομάδες πριν τις πρόωρες εθνικές εκλογές της 12ης Δεκεμβρίου στο Ηνωμένο Βασίλειο, παραμένει ακόμη δύσκολο έως και αδύνατο να προσεγγίσουμε ικανοποιητικά το ενδεχόμενο αποτέλεσμα των διαπραγματεύσεων, ενώ οι κινητήριες δυνάμεις πίσω από το Brexit ενδέχεται να μην αποκωδικοποιηθούν πλήρως ούτε εκ των υστέρων.

Παρ’ όλα αυτά, η θεωρία των παιγνίων εξακολουθεί να αποτελεί ένα δυνατό και συνάμα ευέλικτο εργαλείο διερεύνησης των ισορροπιών και των παιγνίων, που εμφανίζονται τόσο συχνά στην κοινωνική, οικονομική αλλά και πολιτική ζωή, ωθώντας μας να ενημερωνόμαστε, να ερμηνεύουμε και να παρακολουθούμε με αμείωτο ενδιαφέρον τις πολιτικές που κάθε φορά ακολουθούνται.

* Η Αγγελική Μαυρομμάτη (φωτ. δεξιά) είναι απόφοιτη της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. H Ειρήνη Καπνισάκη (φωτ. aριστερά) είναι απόφοιτη της Σχολής Οικονομικών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Και οι δύο είναι μεταπτυχιακές φοιτήτριες στο MSc Δίκαιο και Οικονομικά του Πανεπιστημίου Μακεδονίας. Το παραπάνω άρθρο αποτελεί περιληπτική αποτύπωση της μελέτης που εκπονήθηκε στο πλαίσιο εργασίας τους για το μάθημα “Εφαρμογές Θεωρίας Παιγνίων μεταξύ Δικαίου και Οικονομικών”.