Δημοσιογραφία και λαϊκισμός στην εποχή των fake news

Πριν 57 χρόνια ακριβώς, στο Σαν Ρέμο της Ιταλίας, 26 δημοσιογράφοι από τις έξι τότε χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ), υπέγραφαν την ιδρυτική πράξη της Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων (ΕΕΔ).

Σκοπός της Ένωσης αυτής, ήταν «η πληροφόρηση του κοινού για την αναγκαιότητα της ευρωπαϊκής συνεργασίας και ολοκλήρωσης σε δημοκρατική βάση και η προστασία των δικαιωμάτων της ελευθερίας της έκφρασης και του τύπου». Οι ιδρυτές της τότε ΕΕΔ, κατά δήλωσή τους, πίστευαν, όπως έλεγε και ο ιδρυτής της γαλλικής «Le Monde» Hubert Beuve-Mery, «σε μια Ευρώπη των πολιτών και όχι των υπηκόων». Την πρωτοβουλία αυτή των 26 δημοσιογράφων υποδέχονταν με θερμά σχόλια κορυφαίοι πολιτικοί της εποχής, όπως οι Κόνραντ Αντενάουερ, Αλτιέρο Σπινέλλι, Πωλ-Ανρί Σπάρκ, Βαλτερ Χολσταιν, Ζαν Ρέϋ, Ζαν Μοννέ και άλλοι.

Ειδικότερα ο Ζαν Μοννέ, ο θεωρούμενος ένας από τους πατέρες της Ευρώπης, χαιρετίζοντας την ίδρυση της ΕΕΔ, τόνιζε ότι «….πρόκειται για ένα εγχείρημα νεωτερισμού, που μπορεί να συμβάλει στην ένωση λαών και όχι την ισχυροποίηση κρατών. Η ΕΕΔ θα μπορούσε να προωθήσει μια νέα εποχή για την Ευρώπη, συγκεράζοντας πολιτισμούς και εθνικες πολυμορφίες…». Από τότε ως σήμερα, οι δημοσιογράφοι - μέλη της Ένωσης, έκαναν πολλές και γόνιμες προσπάθειες για να ανταποκριθούν στους στόχους που ιδρυτές της ΕΕΔ είχαν θέσει. Το αν πέτυχαν ή όχι θα το κρίνει η ιστορία, μέσα από γεγονότα και πράξεις.

Το πρόβλημα της Ένωσης σήμερα είναι ότι η δημοσιογραφία μεταβάλλεται ριζικά και το θέμα δεν έγκειται τόσο στο αν υπάρχει πληροφόρηση ή όχι, αλλά στο κατά πόσον οι πολίτες θέλουν να πληροφορούνται πάνω σε θέματα που αφορούν την καθημερινή τους ζωή, αλλά και τις βάσεις πάνω στις οποίες αυτή εξελίσσεται. Από την άποψη αυτή, λοιπόν, οι προκλήσεις για τον σύγχρονο δημοσιογράφο είναι πολλές και πολύπλοκες. Ο κόσμος μέσα στον οποίον κινείται η σημερινή Ευρώπη απέχει πολύ από τον αντίστοιχο πριν 60 χρόνια και οι συνθήκες που επικρατούν δεν προσφέρονται σε σιδερένιες ερμηνείες και ιδεοληψίες.

Ο σύγχρονος δημοσιογράφος κινείται μέσα σ' έναν κυκεώνα πληροφοριών και ψευδών ειδήσεων και έχει μπροστά του βουνά από ερμηνευτικές χυδαιότητες, γελοίες ιδεοληψίες, παραμορφωμένα γεγονότα και πάμπολλα συμφέροντα. Από την άλλη πλευρά, η δημοσιογραφία έχει υποστεί βαθύτατες τεχνικές αλλαγές, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό έχουν μεταβάλλει και τη φύση της.

Στις μέρες μας, η ανάλυση, ή σε βάθος αναζήτηση αιτιών και αιτιατών, η μακροσκελής έρευνα και η προβολή έγκυρων πηγών, έχουν παραχωρήσει τη θέση τους στο θέαμα, στην στιγμιαία εικόνα, στο κυνήγι της προσοχής και στην οπτική συγκίνηση. Η πραγματικότητα δεν υπάρχει πλέον, αλλά προκύπτει σκηνοθετημένη. Στις τηλεοπτικές συζητήσεις δεν προέχει η ουσία αλλά το θέαμα. Αν η Αναγέννηση έφερε στον κόσμο την αναγνώριση της φυσικής και ψυχολογικής πραγματικότητας, δηλαδή τον σεβασμό και την καλλιέργεια του λόγου, όπως και του αισθήματος, η κατάσταση αυτή σήμερα ανατρέπεται. Η δικτατορία της εικόνας και του θεάματος, προκαλεί μια ρευστότητα στη συνείδηση η οποία, ανήμπορη να δεξιωθεί το λογικό και το πραγματικό αναζητεί στερεότητα στο φανταστικό. Η πληροφορία είναι έτσι μια ενημέρωση χωρίς κατανόηση.

Ανοίγει διάπλατα συνεπώς ο δρόμος στο ψεύδος, που είναι η συνειδητή διαστροφή της πραγματικότητας με σκοπό την εξαπάτηση. Στο πλαίσιο αυτό, όπως λέει και ο φιλόσοφος Στέλιος Ράμφος, «…ο λαϊκισμός, εκμεταλλεύεται ψυχικές ανάγκες επιβεβαιώσεως των ανθρώπων και γι’ αυτό δεν διαφθείρει απλώς τα πολιτικά ήθη αλλά διαβρώνει κυρίως την κοινωνία (π.χ. άρνηση της αξιολογήσεως). Υπό το καθεστώς του δεν θέλεις να γίνεις καλύτερος και δεν αναλαμβάνεις ευθύνη. Αρκεί να παίρνεις μια ένυλη εικόνα εαυτού που επί τέλους σου δίνει “αξία”».

Αυτός είναι και ο λόγος που οι λαϊκιστές χαϊδεύουν όσο πιο χαμηλά μπορούν. Σε αυτόν τον κατήφορο, εμείς οι δημοσιογράφοι έχουμε χρέος να αντισταθούμε. Διαφορετικά γινόμαστε συνένοχοι μιας κατάστασης, που πριν απ’ όλα οδηγεί στην κατάργηση της ελευθερίας.

Η σημερινή Ευρώπη οικοδομήθηκε πάνω στα ερείπια του λαϊκισμού και του μίσους της εθνικιστικής παράνοιας. Οι πατεράδες και οι παππούδες μας έχυσαν ποταμούς αίματος, θύματα της άκρατης δημαγωγίας και εθνικιστικής βλακείας. Ας μην αφήσουμε την ιστορία να επαναληφθεί.