Πόσο μαρξιστής ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου

Σε άρθρο του στο «Βήμα της Κυριακής» (3.2.2019) , ο κ. Θόδωρος Πάγκαλος, πρώην υπουργός σε διαδοχικές κυβερνήσεις του ΠΑΣΟΚ, ιχνογραφεί ένα πορτρέτο του ιδρυτού του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινηματος Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος αν ζούσε, φέτος θα ήταν 100 ετών.

Υπογραμμίζει έτσι ότι «…ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν μέχρι το τέλος μαρξιστής. Δεν ήταν ωστόσο υπέρ της δικτατορίας του προλεταριάτου ή της βίαιης επανάστασης. Ήταν όμως οπαδός της μαρξικής ανάλυσης της ιστορίας…».

Όντως, την άποψη του πρώην υπουργού, πριν πολλά χρόνια, σε κατ’ ιδίαν συζητήσεις μας, μου την είχαν επιβεβαιώσει και δύο «σύντροφοι» του Ανδρέα Παπανδρέου τα χρόνια της δικτατορίας Μεταξά, οι αείμνηστοι φιλόσοφοι Κορνήλιος Καστοριάδης και Κώστας Παπαϊωάννου.

Ο δε Κώστας Παπαϊωάννου, λίγο πριν εγκαταλείψει τα εγκόσμια τον Νοέμβριο 1981, μου είχε επισημάνει την εγγύτητα των περί Μαρξ αντιλήψεων του ιδρυτού του ΠΑΣΟΚ με τις αντίστοιχες του δημιουργού του Κόκκινου Στρατού στη Ρωσία του 1917 Λέοντος Τρότσκι (1879-1940), υπαρχηγού του Λένιν, που μετά τον θάνατο του τελευταίου έχασε την εξουσία από τον Ιωσήφ Στάλιν.

Ίσως δε ο Κ. Παπαϊωάννου να ήταν πολύ κοντά στην ιδεολογική συγκρότηση του νεαρού Ανδρέα Παπανδρέου, ο οποίος ως γνωστόν, εξορίστηκε στην Αμερική από το μεταξικό καθεστώς. Κορυφαίος αναλυτής των Μαρξ, Λένιν, Τρότσκι, Στάλιν και του ολοκληρωτισμού που αντιπροσώπευαν, ο σπουδαίος Έλληνας φιλόσοφος είχε μελετήσει σε βάθος τη σχέση μεταξύ της μαρξιστικής θεωρίας και των πρακτικών της εφαρμογών, ήτοι της πράξης, και από τις αρχές του 1950, υπήρξε από τους πρώτους διανοούμενους στην τότε Ευρώπη, που τόνισε τον διασυρμό του Μαρξ από τους καιροσκόπους που εφάρμοζαν τις αρχές του.

Κάτι παρόμοιο πίστευε και ο Ανδρέας Γ. Παπανδρέου, χωρίς να το φωνάζει βέβαια. Και υπό αυτό το πρίσμα ήταν πιο κοντά στον Τρότσκι και την κριτική του για το σταλινικό καθεστώς. Κριτική που οδήγησε και στη δολοφονία του στο Μεξικό το 1940 από πράκτορα του Στάλιν.

Ας δούμε όμως ποια ήταν τα κοινά ιδεολογικά σημεία του Ανδρέα Παπανδρέου με τον Λέοντα Τρότσκι, ο οποίος αν ζούσε, θα ήταν σήμερα 140 ετών. Κοινό σημείο των δύο ανδρών ήταν η απέχθειά τους προς τις κατεστημένες κοινωνικές δυνάμεις. Ο Λέων Τρότσκι απεχθανόταν το τσαρικό καθεστώς και αυτούς που το συνέθεταν, ενώ ο Ανδρέας Παπανδρέου δεν είχε σε καμιά εκτίμηση την ελληνική άρχουσα τάξη.

Ήδη από την πρώτη υποψηφιότητά του στις βουλευτικές εκλογές του 1964 στην Αχαΐα, ο Ανδρέας Παπανδρέου μιλούσε μια εντελώς διαφορετική γλώσσα από αυτήν του πολιτικού κατεστημένου της εποχής, γεγονός που έφερε κοντά του πολλούς νέους ανθρώπους αλλά και νεοεκλεγέντες τότε βουλευτές της Ένωσης Κέντρου.

Όπως και ο Τρότσκι, ο Ανδρέας Παπανδρέου πίστευε ότι σε μια χώρα ελάχιστα βιομηχανική όπως η Ελλάδα της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου και η Ρωσία πριν το 1917, οι αγρότες αποτελούσαν σοβαρή πολιτική οντότητα, η οποία έπρεπε να ενσωματωθεί σ’ ένα δεδομένο σύστημα πολιτικής εξουσίας.

Στο πλαίσιο αυτό, ο ιδρυτής του ΠΑΣΟΚ, όπως επισημαίνει ο Θοδ. Πάγκαλος, από τις αρχές της δεκαετίας του 1950, σε βιβλίο του στην Αμερική είχε αναλύσει τη μικροαστική δομή της ελληνικής κοινωνίας και γνώριζε τη σημασία της πλειοψηφίας των αγροτικών απασχολήσεων. Ασφαλώς δε, είχε και ξεκάθαρη εικόνα για τη σημασία της μικροϊδιοκτησίας στην ελληνική ύπαιθρο.

Έτσι ο Ανδρέας Παπανδρέου «…επίστευε ότι τα επαναστατικά δεδομένα θα γίνονταν πίστη και όραμα των μικροαστών χάρη στη μεταρρυθμιστική προοπτική της κάθε φάσης. Επίστευε ακράδαντα στην προπαγάνδα και στη χαρισματική του προσωπικότητα. Η άμεση επαφή με τους μικροαστούς αγρότες θα του έδινε τις πλειοψηφίες που χρειαζόταν για να παίρνει κάθε φορά δυσάρεστα για την κοινή γνώμη μεταρρυθμιστικά μέτρα. Η εκλογική του πλειοψηφία θα παρέμενε αλώβητη, γιατί θα είχε γενικότερες και πιο μακροχρόνιες προοπτικές, τις οποίες θα επικοινωνούσε στον ψηφοφόρο συναρπάζοντάς τον ο χαρισματικός ηγέτης, δηλαδή ο ίδιος…».

Παρεμφερείς στην εποχή τους ήσαν και οι αντιλήψεις-πεποιθήσεις του Λέοντος Τρότσκι, ο οποίος είχε αναπτύξει επίσης και τη θεωρία του «εισοδισμού», από την εποχή που συνέπλεε με τους Ρώσους μενσεβίκους (σοσιαλδημοκράτες) για λόγους επαναστατικής σκοπιμότητας.

Από την πολιτική του πορεία, γίνεται ξεκάθαρο ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου, ως σπουδασμένος στις ΗΠΑ και καθηγητής στη συνέχεια στο Μπέρκλεϊ, σε μια εποχή όπου αναπτύσσονταν στις ΗΠΑ υπόγεια ρεύματα αμφισβήτησης, με βάση και την ελληνική του εμπειρία, είχε μια εντυπωσιακά πλήρη εικόνα του ποια στρατηγική θα μπορούσε να έχει απήχηση στην Ελλάδα των τζακιών και των πελατειακών πολιτικών σχέσεων.

Όταν έτσι το 1963 αποφάσισε να πολιτευθεί στην Ελλάδα, ο Ανδρέας Παπανδρέου έβλεπε ξεκάθαρα ότι ένα αίτημα της αλλαγής ήταν όλο και πιο έντονο σε λαϊκό επίπεδο και γνώριζε καλύτερα από τον καθένα ότι η Ένωση Κέντρου ως εκ της συνθέσεώς της και της δομής της, δύσκολα, αν όχι καθόλου, μπορούσε να ανταποκριθεί σε αυτή τη νέα τότε πολιτική ζήτηση.

Με την εκλογή του έτσι στην Αχαΐα και τη μετέπειτα υπουργοποίησή του, ο Α.Γ.Π. από το 1963 έβαλε σε εκτέλεση ένα σχέδιο προσωπικής του πολιτικής ανέλιξης, αλλά σε βάσεις διαφορετικές από αυτές που ίσχυαν μέχρι τότε στην Ελλάδα.

Τα παραπάνω όμως σχέδια του Ανδρέα Παπανδρέου ναυάγησαν, όταν το 1965 ήλθε στο προσκήνιο η περίφημη υπόθεση του «Ασπίδα», για να ακολουθήσουν τα γεγονότα του Ιουλίου 1965, που κατέληξαν στη δικτατορία. Για τον μετέπειτα ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ, η δικτατορία υπήρξε μια μεγάλη ευκαιρία, ασχέτως αν για την Ελλάδα ήταν σκέτη τραγωδία. Τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδος, ο Α.Γ.Π., στη διάρκεια της επταετίας 1967-1974, κατάφερε να οικοδομήσει την πολιτική του εικόνα, σύναψε πολύτιμες για τις επιδιώξεις του εξωτερικές σχέσεις, απέκτησε πιστούς συνεργάτες και βέβαια έθεσε σε εφαρμογή ιδέες και αντιλήψεις που είχε από τα εφηβικά του χρόνια, εμπλουτισμένες με την αμερικανική ακαδημαϊκή εμπειρία του και όχι μόνον.

Κατά κύριον δε λόγο, την περίοδο της δικτατορίας, ο Α.Γ.Π. ολοκλήρωσε τη ρήξη του με την Ένωση Κέντρου του πατέρα του, γεγονός που ολοκληρώθηκε επισήμως στη Γερμανία το 1968, όταν ο ΓΑΠ ανήγγειλε επισήμως την ίδρυση του ΠΑΚ, ένα τροτσκιστικής εμπνεύσεως πολιτικό μόρφωμα, μέσα από το οποίο αργότερα ξεπήδησε το ΠΑΣΟΚ. Σαφώς δε, ο Α.Γ.Π. προόριζε το ΠΑΚ να γίνει κόμμα εξουσίας, σε μια Ελλάδα την οποία ο πολιτικός Ανδρέας Παπανδρέου θεωρούσε πλέον περισσότερο χώρα του τρίτου κόσμου παρά της Ευρώπης.

Στο σημείο αυτό πρέπει να υπογραμμίσουμε ιδιαίτερα ότι ο Ανδρέας Γ. Παπανδρέου, ως συνεπής τροτσκιστής, που ζούσε, όμως, στον αναπτυγμένο κόσμο, είχε υιοθετήσει την τροτσκιστικής εμπνεύσεως θεωρία των Ιμανουήλ Βαλερστάιν, Σαμίρ Αμίν και Αντρέ Γκούτερ Φρανκ, περί «Παγκοσμίου Συστήματος» (World System), σύμφωνα με την οποία, ο κόσμος χωρίζεται σε χώρες της περιφέρειας, της ημι-περιφέρειας και του κέντρου (μητροπόλεις).

Κατά συνέπεια, υποστήριζε ο ιδρυτής του ΠΑΚ και του ΠΑΣΟΚ στη συνέχεια, «… ο μητροπολιτικός καπιταλισμός εμποδίζει την καπιταλιστική ανάπτυξη της περιφέρειας. Aρα, ο σοσιαλισμός είναι αναγκαία προϋπόθεση για την ανάπτυξή της. Και αυτό εξηγεί γιατί τα σοσιαλιστικά κινήματα ωρίμασαν και κατέκτησαν την εξουσία στην περιφέρεια [και] όχι στις μητροπόλεις του καπιταλισμού.

Ως εκ τούτου, απαραίτητη προϋπόθεση για να πραγματοποιηθεί ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός της ελληνικής κοινωνίας ήταν η δημιουργία ενός σοσιαλιστικού κόμματος. Ήταν, λοιπόν, στο πλαίσιο αυτών των δομικών δεδομένων και ιστορικών συνθηκών που το ΠΑΣΟΚ κατόρθωσε να συμπήξει μια ευρεία κοινωνική συμμαχία με στόχο την «εθνική απελευθέρωση» και την αυτοδύναμη οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Κοντολογίς, σύμφωνα με τον Ανδρέα Παπανδρέου, οι ευνοϊκές δομικές συνθήκες των αρχών της δεκαετίας του ’70 υπήρξαν όχι μόνον απαραίτητη, αλλά και επαρκής συνθήκη για την εντυπωσιακή ανάπτυξη του ΠΑΣΟΚ….», γράφει ο Τάκης Παππάς στο εξαιρετικό βιβλίο του «Το χαρισματικό κόμμα» (Εκδόσεις Πατάκη), το οποίο μελετά το ΠΑΣΟΚ και τον ρόλο του Α.Γ. Παπανδρέου.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι οι παραπάνω θέσεις του Α.Γ.Π. ήταν ριζικά διαφοροποιημένες από τις προεκλογικές του τοποθετήσεις το 1964, όταν ως υποψήφιος βουλευτής της ΕΚ στην Αχαΐα υπεραμυνόταν της συνδέσεώς μας με την ΕΟΚ και πρότεινε ένα κλασικό κεϊνσιανό πρότυπο ως εργαλείο οικονομικής ανάπτυξης.

Είναι προφανές ότι ο Α.Γ.Π., ως μέλος της Ένωσης Κέντρου, φιλοδοξούσε να φέρει στην Ελλάδα καινά δαιμόνια, αλλά στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού εκσυγχρονισμού της χώρας.

Με άλλα λόγια, ο Α.Γ.Π. πριν τη χούντα φιλοδοξούσε να ηγηθεί ενός σύγχρονου ελληνικού… σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, εκσυγχρονιστικού και αντιδεξιού. Γι’ αυτό και είχε τότε πολύ καλές σχέσεις με τους διανοούμενους που είχαν συστήσει τον Ομιλο Παπαναστασίου. Ολα όμως ανατράπηκαν από τα γεγονότα της εποχής. Με αποτέλεσμα, να έλθει στην επιφάνεια για πολλούς λόγους ο τροτσκιστής Ανδρέας Παπανδρέου.

Το 1974 έτσι, ιδρύθηκε στην Ελλάδα ένα μαρξιστικό κόμμα, σύνθημα του οποίου ήταν ήδη «18 (Νοεμβρίου) σοσιαλισμός». Το πρώιμο ΠΑΣΟΚ έτσι, ήταν στην ουσία ένα τριτοκοσμικού τύπου πολιτικό μόρφωμα, το οποίο όμως χάρη στην ευφυΐα του ηγέτη του γρήγορα προσαρμόστηκε στην ελληνική πραγματικότητα εκείνης της περιόδου. Μια πραγματικότητα εξάλλου που ο Α.Γ. Παπανδρέου είχε μελετήσει σε βάθος και ήθελε ριζικά να αλλάξει.

Στο επίπεδο αυτό, μπορούμε να πούμε ότι ο Α.Γ.Π. υπήρξε περισσότερο τροτσκιστής παρά μαρξιστής. Στην πορεία όμως επικράτησε ο πολιτικός ρεαλισμός και ο Α. Παπανδρέου, στην ουσία, προσπάθησε να κάνει, με πολύ υψηλό κόστος, ένα σοσιαλδημοκρατικού τύπου μεταρρυθμιστικό έργο, αφήνοντας όμως άθικτες δομές σαθρές που προϋπήρχαν. Ίσως όμως στη μεταπολιτευτική Ελλάδα, αυτό να ήταν και το πλεονέκτημά του για την αναρρίχησή του στην εξουσία και την πολυετή παραμονή του Κινήματός του σε αυτήν.