Η φιλελεύθερη δημοκρατία βρίσκεται σε κίνδυνο

Είναι δυνατόν η οικονομική επιτυχία της Κίνας να απειλεί τη δημοκρατία όπως την ξέρουμε; Αυτό είναι ένα νέο ερώτημα, στο οποίο η Δύση πρέπει να απαντήσει άμεσα, αν θέλει να ερμηνεύσει σειρά πολιτικών και εκλογικών συμπεριφορών.

Eπί σχεδόν τρεις δεκαετίες διαψεύδεται η κλασική θεωρία της «παράλληλης φιλελευθεροποίησης» -ότι, δηλαδή, το άνοιγμα της Κίνας στην ελεύθερη οικονομία θα συνοδευόταν από παράλληλο άνοιγμα σε πολιτικές ελευθερίες. Αυτό συνέβη, άλλωστε, στις περισσότερες χώρες του ευρωπαϊκού πρώην Ανατολικού Μπλοκ, με μεγαλύτερη ή μικρότερη περίοδο εκδημοκρατισμού. Αλλά στην Κίνα, μετά τα τραγικά γεγονότα της πλατείας Τιεν Αν Μεν, δεν έχει ανοίξει ούτε καν συζήτηση για μια δημοκρατική συγκρότηση και λειτουργία. Ούτε εσωτερικά, ούτε διεθνώς...

Όπως λέει ο Κινέζος ιστορικός Ζανγκ Λιφάν: «Επικρατεί ένας ελιτίστικος κομμουνισμός υπό σοσιαλιστική σημαία. Ολιγάρχες λυμαίνονται τον πλούτο, του οποίου η κατανομή είναι εντελώς άδικη. Η κοινωνική ανισότητα διευρύνεται...»

Η Freedom House, η γνωστότερη οργάνωση παγκοσμίως που παρακολουθεί και ποσοτικοποιεί τον βαθμό πολιτικών ελευθεριών ανά χώρα, παραθέτει την εικόνα: Για μία τυπική δυτική χώρα, όπως η Βρετανία, το πολίτευμα χαρακτηρίζεται «free», ενώ για την Κίνα «not free». Ως προς τη βαθμολόγηση της συνολικής δημοκρατικής λειτουργίας, η Βρετανία είναι στο 95 με άριστα το 100, ενώ η Κίνα μόλις στο 16. Ως προς τον βαθμό ελευθερίας, η Βρετανία βρίσκεται στο επίπεδο 1 και η Κίνα στο 6,5. Ομοίως, στα πολιτικά δικαιώματα και στις δημοκρατικές ελευθερίες κατατάσσει το Ηνωμένο Βασίλειο στην πρώτη κατηγορία, ενώ την Κίνα στην έβδομη και την έκτη αντίστοιχα.

Την ίδια στιγμή, όμως, η νέα κινεζική οικονομία -που αναπτύσσεται ραγδαία με τους κανόνες της ελεύθερης αγοράς- δημιουργεί μία σειρά καινοφανών δεδομένων, με κορυφαίο παράδοξο τον α λα καρτ φιλελευθερισμό. Πριν σπεύσει κανείς να ανασύρει παλαιότερα μοντέλα χωρών, όπως της Λατινικής Αμερικής, όπου ο καπιταλισμός και η δικτατορία βάδιζαν χέρι χέρι, να σημειώσω ότι τα στρατιωτικά, τα δικτατορικά κ.λπ. ανελεύθερα καθεστώτα, πρώτον, αντιμετωπίζονταν σαν τέτοια από τη διεθνή κοινότητα και, δεύτερον, δεν γίνονταν αποδεκτά παρά μόνον σαν επώδυνες παρενθέσεις στην κανονικότητα της δημοκρατίας.

Αυτό δεν συμβαίνει με την περίπτωση της Κίνας...

Μπορεί λοιπόν στον 21ο αιώνα να υπάρξει αποδεκτό μοντέλο φιλελεύθερης οικονομίας χωρίς δημοκρατία; Δεν γνωρίζω αν τρίζουν τα κόκαλα του Αριστοτέλη, αλλά είμαι βέβαιος ότι και στη Δύση εσχάτως είναι πολλοί αυτοί που φλερτάρουν με μια τέτοια εξέλιξη. Μπορεί να μην αμφισβητούν δημόσια την αξία και την αναγκαιότητα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, αλλά είναι εξόφθαλμο ότι περνάμε σε μία θολή εποχή «κατασκευασμένων» και «πρόθυμων» πολιτικών, αν όχι σε απευθείας ανάληψη της εξουσίας από tycoons, όπως και σε απαξίωση της πολιτικής θέσμισης.

Η κρίσιμη παγίδα βρίσκεται στην αλλαγή της αξιακής ιεράρχησης. Η οικονομική ευμάρεια κυριαρχεί με τρόπο μονολιθικό και απόλυτο. Αλλά οι αριθμοί έχουν και ποιοτικές εκδοχές, που συγκροτούν τη συνολική ευημερία. Διότι μπορεί το ΑΕΠ να δείχνει πόσο αυξήθηκαν π.χ. οι πωλήσεις θυρών ασφαλείας και συστημάτων συναγερμού, αλλά δεν μaς δείχνει την εγκληματικότητα και την ανασφάλεια που αύξησαν τις πωλήσεις. 

Η συνολική ευημερία, ατόμων και κοινωνιών, προάγεται από τη συνοχή, την αλληλεγγύη, τον σεβασμό στις ατομικές δημοκρατικές ελευθερίες. Προάγεται από τη θεσμική και την εφαρμόσιμη ευνομία, η οποία διατρέχει γραμμικά την κοινωνία των πολιτών, την κρατική-πολιτική εξουσία και τις επιχειρήσεις (ιδίως τις μεγάλες), εάν θέλουμε πραγματικά να συνυπάρχουν και να συλλειτουργούν δημιουργικά αυτές οι παραγωγικές δυνάμεις.

Σε αυτό το περιβάλλον, η οικονομική ανάπτυξη είναι το υγιές επακόλουθο -ενώ, αντίστροφα, χωρίς αυτό το περιβάλλον είναι θνησιγενές επίτευγμα. Αυτό το περιβάλλον εξηγεί γιατί το διεθνές μεταναστευτικό κύμα κινείται προς την Ευρώπη και όχι προς την Ασία, που λογικά παρουσιάζει μεγαλύτερες «ευκαιρίες» για πλουτισμό. Είναι ακριβώς αυτή η βαθιά ανθρωπιστική και δημοκρατική λειτουργία της ευρωπαϊκής κοινωνίας που την κάνει ελκυστική.

Το μεγάλο δίλημμα, λοιπόν, για τον 21ο αιώνα θα μπορούσε να είναι: Θα καταφέρει η πολιτική, δηλαδή η αυθεντική έκφραση των επιλογών ολόκληρης της κοινωνίας, να επικρατήσει σε ισχύ της οικονομίας; Εδώ, σε αυτό το πεδίο, κρίνεται αν επικρατήσει με καπιταλιστικό πρόσημο η πιο κρίσιμη αντίληψη του Μαρξ, που έλεγε ότι όλα είναι οικονομία και σχέσεις παραγωγής, ή αν, αντίθετα, η πολιτική ως πολυπαραγοντική έκφανση κοινωνικών -δηλαδή, ανθρώπινων σχέσεων- υπερισχύσει.

Η συρρίκνωση της μεσαίας τάξης και η περιθωριοποίηση κρίσιμων κοινωνικών ομάδων που πλήττονται από την παγκοσμιοποίηση οδηγούν σε ριζοσπαστικοποίηση της πολιτικής και της εκλογικής συμπεριφοράς με απρόβλεπτες συνέπειες.

Απαιτούν έναν άλλον σχεδιασμό, προκειμένου οι θεμελιώδεις πολιτικές έννοιες, με πρώτη την ανθρώπινη ελευθερία, να αποκτήσουν ξανά ουσιαστικό περιεχόμενο. Αν θέλουμε να δούμε τη συνέχεια και όχι το τέλος της φιλελεύθερης δημοκρατικής ιστορίας.

* Πρώην υπουργός Ανάπτυξης, πρόεδρος του think tank ΡΕΥΜΑ και της εταιρείας «Σελόντα-Ιχθυοτροφεία ΑΕΓΕ»