Ο καπιταλισμός των κολλητών και ο λαϊκισμός

Φαινόμενο παλαιό, ειδικά στην Ελλάδα του «ντοβλετιού», ο «καπιταλισμός των κολλητών» γνώρισε ημέρες δόξας μετά την πτώση του κομμουνισμού –όταν κάποιες εκατοντάδες άνθρωποι της πάλαι πότε κομμουνιστικής νομενκλατούρας αποφασίζουν να οδηγήσουν χώρες όπως η Ρωσία και η Ουκρανία στην οικονομία της αγοράς. Προέκυψαν έτσι ομάδες ολιγαρχών που υπερπλούτισαν σε χρόνους ρεκόρ, όχι όμως χωρίς να δημιουργήσουν και νέες συνθήκες διεθνούς διαφθοράς,που σήμερα απειλούν πλέον την παγκόσμια οικονομική ισορροπία.

Το πάρτυ αυτό, ωστόσο, φαίνεται να τελειώνει. Σε πάρα πολλές χώρες, και κυρίως στην Κίνα, στην Ινδία, στην Βραζιλία, στην Τουρκία και αλλού, η οργή κατά του καπιταλισμού των κομμάτων και των κολλητών, παίρνει διαστάσεις. Τον περασμένο Μάη για παράδειγμα, ο Κινέζος πρόεδρος Ξι Τσινπίνγκ δεσμεύθηκε να αναλάβει δράση «ανελέητα» κατά της διαφθοράς, και τούτο προκειμένου να καταλαγιάσει η δημόσια οργή. Πέρυσι, 392.000 στελέχη τιμωρήθηκαν για πειθαρχικές παραβάσεις, αύξηση κατά 40.000 σε σχέση με το 2015. Στη Βραζιλία το σκάνδαλο με τον πρώην πρόεδρο Λουλα δίνει και παίρνει. Τα ίδια και στην Αργεντινή με την πρώην πρόεδρο της χώρας του τανγκό.

Όπως συνέβη στις ΗΠΑ στο γύρισμα του 20ου αιώνα, έτσι και τώρα μια νέα μέση αστική τάξη δείχνει την δύναμή της –μόνο που αυτή την φορά κάτι τέτοιο συμβαίνει σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι άνθρωποι θέλουν πολιτικούς που δεν γεμίζουν τις δικές τους τσέπες, θέλουν εκατομμυριούχους που ανταγωνίζονται χωρίς να χρησιμοποιούν μέσον. Έχουν σιχαθεί τη διαφθορά γιατί βλέπουν που καταλήγει. Στους λίγους εις βάρος των πολλών. Βρίσκεται σε εξέλιξη έτσι μία ανατροπή που στόχο έχει να σώσει τον καπιταλισμό από τους καπιταλιστές. Ίσως δε στο επίπεδο αυτό να βρίσκεται και το μυστικό της επιτυχίας του Αμερικανού πρόεδρου Ντ. Τραμπ. Το ότι τα έβαλε με την προσοδοθηρία, δεν είναι απλό σχήμα λόγου.

Περί προσοδοθηρίας

«Προσοδοθηρία» είναι μεταξύ άλλων, κατά τους οικονομολόγους, εκείνο το είδος απόκτησης κέρδους που επιτυγχάνεται με βάση τις πολιτικές διασυνδέσεις. Οι περιπτώσεις αυτές ξεκινούν από το ξεκάθαρο λάδωμα και φθάνουν μέχρι την απουσία ανταγωνισμού, την ανεπάρκεια του ρυθμιστικού πλαισίου ή πάλι την πώληση δημόσιας περιουσίας σε επιχειρήσεις σε πολύ χαμηλές τιμές. Άνθρωποι με τις σωστές διασυνδέσεις, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης, έχτισαν έτσι περιουσίες τον καιρό εκείνο που οι εξουσιαστές είχαν την δυνατότητα να παρέχουν κερδοφόρες άδειες ή συμβάσεις στους κάθε είδους «κολλητούς». Εδώ στην Ελλάδα κάτι ξέρουμε και σίγουρα έχουμε ακόμη να μάθουμε.

Στις ΗΠΑ το σύστημα αυτό έφθασε στο απόγειό του στα τέλη του 19ου αιώνα, οπότε ξεκίνησε ένα κύμα επιτυχημένης καταπολέμησης των μεγαλοκαρχαριών της εποχής. Κανόνες αντι-τραστ έσπασαν μονοπώλια σαν εκείνο της Standard Oil του John D. Rockefeller. Βαθμιαία, η ροή λαδώματος προς τους γερουσιαστές περιορίστηκε.

Στον αναδυόμενο κόσμο τα τελευταία 25 χρόνια υπήρξαν εξαιρετικά αποδοτικά για τους προσοδοθήρες. Η απογείωση των τιμών των ακινήτων έκανε βαθύπλουτους τους εργολάβους που χρειάζονταν άδειες για να προχωρήσουν τα σχέδια ανάπτυξής τους. Η εκρηκτική άνοδος των τιμών των πρώτων υλών, φούσκωσε την αξία πετρελαιοπηγών και ορυχείων, που αναπόφευκτα συμπλέκονται με το Δημόσιο. Μερικές ιδιωτικοποιήσεις επέτρεψαν σε μεγαλοεπιχειρηματίες να απορροφήσουν κρατικά μονοπώλια ή να αποκτήσουν στοιχεία ενεργητικού «κοψοχρονιά». Η διασύνδεση πολιτικής και πλούτου είναι πασίδηλη στην Κίνα, όπου το ένα τρίτο των δισεκατομμυριούχων είναι μέλη του ΚΚ Κίνας .

Όταν ο καπιταλισμός στηρίζεται στην προσοδοθηρία, όπως γράφει και ο Τομας Πικεττυ, δεν είναι μόνον άδικος, είναι και κακός για την μακροπρόθεσμη ανάπτυξη. Πλήττει την πραγματική οικονομία. Στην περίπτωση της Ινδίας, για παράδειγμα, υπάρχει εσφαλμένη κατανομή πόρων: ανεπαρκείς δρόμοι κατασκευάζονται από τις εταιρείες των «κολλητών».

Στο Μεξικό, οι άνθρωποι πληρώνουν πολύ ακριβά για την τηλεφωνία επειδή ο ανταγωνισμός είναι σχεδόν μηδενικός. Δυναμικές νέες επιχειρήσεις περιθωριοποιούνται λόγω καλύτερων σχέσεων που διαθέτουν οι καθιερωμένοι ανταγωνιστές τους. Όταν συνδέεται δε με την χρηματοδότηση των πολιτικών, ο προσοδοθηρικός καπιταλισμός δημιουργεί στην κορυφή τέτοια διαφθορά. που ενισχύει την εμφάνιση φαινομένων λαδώματος σε χαμηλότερα επίπεδα. Όπως κατά κόρον παρατηρείται στη χώρα μας.

Όταν οι υπουργοί τα παίρνουν, γιατί να μην λαδώνονται και οι κακοπληρωμένοι νεαροί υπάλληλοι;Οι οποίοι μετά του δίνουν και καταλαβαίνει. Ιδιαίτερα δε όταν το παίζουν και «συνδικαλιστές»

Ο Economist έχει διαμορφώσει έναν ειδικό δείκτη που μετρά την ένταση του «καπιταλισμού των κολλητών» ανά τις χώρες, αλλά και διαχρονικά. Ο δείκτης αυτός επισημαίνει τους τομείς εκείνους που εξαρτώνται περισσότερο από τις κυβερνήσεις –όπως είναι τα ορυχεία, το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, οι τράπεζες και τα καζίνο–, καθώς παρακολουθεί την εξέλιξη του πλούτου των δισεκατομμυριούχων (με βάση κατάταξη του Forbes) στους τομείς αυτούς, σε σύγκριση με το μέγεθος της οικονομίας. Δεν επιχειρεί να καταδείξει ότι κάποιες επιμέρους οικονομίες είναι ιδιαίτερα διεφθαρμένες, όμως δείχνει το μέγεθος των περιουσιών που δημιουργούνται στους τομείς της οικονομίας που είναι πιο επιρρεπείς στην κυριαρχία των «κολλητών».

Οι πλούσιες χώρες εμφανίζουν σχετικά θετικές επιδόσεις, όμως δεν υπάρχει λόγος για επανάπαυση. Η διάσωση των τραπεζών τα χρόνια της κρίσης οδήγησε σε μεγάλες μεταβιβάσεις πλούτου προς το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο. Οι λομπίστες έχουν αποκτήσει υπερβολικά μεγάλη επιρροή, ιδίως στην Αμερική. Οι σημερινοί επιχειρηματίες του Ίντερνετ μπορεί να καταλήξουν αύριο μονοπώλια. Το μεγαλύτερο όμως πρόβλημα δημιουργείται στον αναδυόμενο κόσμο, όπου ο πλούτος των δισεκατομμυριούχων στους προσοδοθηρικά κυριαρχούμενους τομείς σε σύγκριση με το ΑΕΠ είναι υπερδιπλάσιος απ’ ό,τι στις πλούσιες χώρες. Ιδιαίτερα κακές είναι οι επιδόσεις της Ρωσίας και της Ουκρανίας. Η απογείωση της Ασίας όμως, πλούτισε δισεκατομμυριούχους στους τομείς με ισχυρή προσοδοθηρία.

Η κατάσταση αυτή δεν πάει άλλο. Σε κάποια φάση κορεσμού, θα είναι αναπόφευκτη η κοινωνική και πολιτική έκρηξη. Ιδιαίτερα δε στην εποχή μας, που τα νέα ταξιδεύουν γρήγορα και δημιουργούν εντυπώσεις και αντιλήψεις. Παράλληλα όμως κυκλοφορούν και πολλά φούμαρα που κάνουν την κατάσταση πιο εκρηκτική

Στο πλαίσιο αυτής της πραγματικότητας, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να δείξουν μεγαλύτερη συνέπεια στην ρύθμιση των μονοπωλίων, στην προώθηση του ανταγωνισμού, στην διασφάλιση ότι οι δημόσιες συμβάσεις και οι πωλήσεις στοιχείων ενεργητικού θα γίνονται με διαφανή τρόπο, καθώς και ότι η δωροδοκία θα τιμωρείται.

Η εκρηκτική ανάπτυξη που δημιούργησε μια νέα τάξη δισεκατομμυριούχων, έφερε στο προσκήνιο και την νέμεση: μία καινούργια, μορφωμένη, αστικοποιημένη μέση τάξη, που πληρώνει τους φόρους της και που απαιτεί την αλλαγή. Αυταρχικοί ηγέτες και εκλεγόμενοι κυβερνήτες δεν είναι πλέον εύκολο να το αγνοούν αυτό…

Από την άλλη, όμως, υπάρχουν και οι λαϊκιστές που πάντα περιμένουν την ώρα τους.