Ο νεοφιλελευθερισμός, τα φετίχ και η... απάτη

«Το σίδερο σκουριάζει όταν δεν δουλεύεται, το στάσιμο νερό χάνει την αγνότητά του και τελικά βρωμίζει, παγώνει. Η δε έλλειψη δράσης απονεκρώνει το μυαλό…»
Λεονάρντο ντα Βίντσι

Πριν από μερικά χρόνια, με αφορμή ένα πολιτικο-φιλοσοφικό μνημόσυνο για τον αείμνηστο Ζαν-Φρανσουά Ρεβέλ (με τον οποίο με συνέδεε στενή πνευματική φιλία), βρεθήκαμε σε ένα φιλικό σπίτι στο Παρίσι με τον γνωστό φιλελεύθερο Περουβιανό συγγραφέα Mario Vargas Llosa. Στη διάρκεια της συζήτησης που είχαμε -στην οποία συμμετείχαν και άλλοι γνωστοί διανοούμενοι- μας διηγήθηκε μία μικρή ιστορία.

Είπε ότι σε μία κωμόπολη της Μάλαγα στην Ισπανία έγινε δημοψήφισμα. Οι κάτοικοι ρωτήθηκαν αν προτιμούν την ανθρωπότητα ή τον νεοφιλελευθερισμό ως τρόπο διακυβέρνησής της. Το αποτέλεσμα ήταν 514 ψήφοι υπέρ της ανθρωπότητας και 4 υπέρ του νεοφιλελευθερισμού.

«Αυτές οι τέσσερις ψήφοι μπήκαν για καλά στο μυαλό μου και μου έθεσαν ένα δραματικό δίλημμα. Είχα να κάνω με τέσσερις αδίστακτους τυχοδιώκτες, ικανούς να πλήξουν την ανθρωπότητα στο όνομα του νεοφιλελευθερισμού, ή επρόκειτο για σοφούς;

Η δεύτερη εκδοχή είναι η σωστή. Ζούμε σε μία περίοδο που χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη ενός ευρύτατου πολιτικού και ιδεολογικού κινήματος, με γερές αρθρώσεις στην αριστερά, στο κέντρο και στη δεξιά και το οποίο παρουσιάζει μια ενιαία απέχθεια για την ελευθερία ως λύση στα προβλήματα της ανθρωπότητας.

Το κίνημα αυτό, αν και πολιτικά ετερόκλητο, δημιούργησε έναν φανταστικό εχθρό, τον «νεοφιλελευθερισμό», τον οποίο επικαλείται για να καλλιεργεί τον φόβο. Επίσης, με περισσή παντογνωσία, πολλοί κοινωνιολόγοι και πολιτικοί επιστήμονες συνταυτίζουν τον «νεοφιλελευθερισμό» και με την αποκαλούμενη «μοναδική σκέψη», στην οποία και αποδίδουν τα παρελθόντα και μέλλοντα δεινά της ανθρωπότητας.

Κατά τα λεγόμενά τους, ο «νεοφιλελευθερισμός» είναι ένοχος για όλα τα κακά που υπάρχουν στον πλανήτη και υπαίτιος για όλες τις καταστροφές. Είναι σαφές ότι για μιαν ακόμη φορά στην ιστορία του ανθρώπου δημιουργείται ένα «φετίχ», το οποίο εξυπηρετεί συγκεκριμένα συμφέροντα και επιδιώκει να δημιουργήσει τέτοια πνευματικά ρήγματα ώστε οι εχθροί της ελευθερίας να καταστρέψουν αυτό που δεν μπόρεσε να συντρίψει ο μαρξισμός-λενινισμός και ο ναζισμός: το πνεύμα».

Αυτά τα μεστά σε περιεχόμενο λόγια μάς είπε ο Mario Vargas Llosa, τονίζοντας ότι πίσω από τη δαιμονολογία του νεοφιλελευθερισμού υποκρύπτεται μία κυριολεκτικά αισχρή πνευματική απάτη. Η οποία, ωστόσο, δεν συνιστά κάτι το πρωτόγνωρο.

Οι άνθρωποι του ολοκληρωτισμού μόνον έτσι επιβιώνουν πολιτικά. Με την εξαπάτηση, το ψέμα, τη διαστρέβλωση, την παραπληροφόρηση. Η λέξη νεοφιλελεύθερος -και όλα τα παράγωγά της- είναι κενή περιεχομένου. Σε αντίθεση με τον μαρξισμό και τις διάφορες μορφές φασισμού, ο πραγματικός φιλελευθερισμός απέχει πολύ από το να αποτελεί δόγμα.

Με άλλα λόγια, ο φιλελευθερισμός δεν είναι μια κλειστή και αυτάρκης ιδεολογία, με προκατασκευασμένες απαντήσεις και λύσεις σε όλα τα κοινωνικά προβλήματα. Αντίθετα, όπως προκύπτει από τη φιλοσοφία των Λοκ, Σαίη, Αρόν, Πόπερ και άλλων κορυφαίων φιλελεύθερων στοχαστών, ο φιλελευθερισμός από κάθε άποψη, με επίκεντρο την πολιτική και οικονομική ελευθερία, χαρακτηρίζεται από μεγάλη ποικιλία τάσεων και εκδοχών, χάρη στις οποίες μπορεί να προσαρμόζεται και να αυτοτροφοδοτείται.

Στο πλαίσιο αυτό, δεν υπάρχει παλαιός και νέος φιλελευθερισμός, αλλά ούτε και είναι δυνατόν να υπάρξει. Ο Ρεϊμόν Αρόν, πριν πολλά χρόνια, στο βιβλίο του «Το όπιο των διανοουμένων», έγραφε ότι ο φιλελευθερισμός είναι κριτικός, ανεκτικός, μονίμως ανανεούμενος όπως το νερό του ποταμού, άρα δεν μπορεί να είναι ούτε παλαιός, ούτε νέος. Είναι, απλά, μια μορφή σεβασμού της ελευθερίας.

«Η έκφραση “νεο”», κατά τον M.V. Llosa, «δεν σημαίνει απολύτως τίποτε. Συνεπώς, η λέξη νεοφιλελευθερισμός δεν εκφράζει μια θεωρητική πραγματικότητα. Τουναντίον, είναι ένα όπλο εννοιολογικής υποβάθμισης του φιλελευθερισμού, με απώτερο και ανομολόγητο στόχο την καταρράκωση της έννοιας και της αίσθησης της ελευθερίας. Η τελευταία, στο μέτρο που αναπτύσσεται και διευρύνεται, προκαλεί τρόμο στους φορείς του ολοκληρωτισμού, του σκοταδισμού και της ασυναρτησίας.

Είναι έτσι φυσικό να πολεμούν με λύσσα το πνεύμα της ελευθερίας, ώστε να εμποδίσουν τη διάδοσή του. Οι άνθρωποι αυτοί γνωρίζουν ότι η κουλτούρα της ελευθερίας δεν έχει μη αναστρέψιμο χαρακτήρα. Άρα, όσο την υπονομεύουν, τόσο υποσκάπτουν και τους μηχανισμούς της προστασίας της. Χρησιμοποιούν έτσι τις νέες μάσκες του εθνικισμού και του θρησκευτικού φανατισμού, που σήμερα συνιστούν και τους πιο σκληρούς εχθρούς της δημοκρατίας».

Γιατί όμως αυτό το μίσος κατά του φιλελευθερισμού; Την απάντηση δίνει ο Γάλλος σοσιαλιστής οικονομολόγος και διανοούμενος, καθηγητής Πιερ Ροζανβαλόν. «Ο φιλελευθερισμός είναι μια κουλτούρα… Η ενότητά του είναι αυτή ενός πεδίου προβληματικής, μιας εργασίας, ενός αθροίσματος επιδιώξεων. Γι’ αυτό είναι πολύ δύσκολο να συλλάβει κανείς το περιεχόμενο αυτής της ενότητας υπό συνθήκες ανάπαυσης. Ο φιλελευθερισμός υπάρχει μόνο σε κατάσταση κίνησης, δράσης και σκέψης. Γι’ αυτό, αν θέλουμε να έχουμε σαφή αντίληψη της φιλελεύθερης κουλτούρας, θα πρέπει να αντικαταστήσουμε τη στατική παρατήρηση με μία δυναμική προσέγγιση, προσαρμοσμένη στο πλέγμα αλλαγών που φέρει ο φιλελευθερισμός μέσα του.

Αλλαγές που υπαγορεύονται από τη φιλοσοφική διαπίστωση των φιλελεύθερων ότι ο κόσμος είναι ανοικτός, κινητικός και άρα μεταβαλλόμενος. Η ελευθερία του ανθρώπου έτσι έγκειται στη δυνατότητά του να μπορεί να αλλάζει αυτόν τον κόσμο, ενδεχομένως αλλάζοντας και τον εαυτό του», γράφει ο Π. Ροζανβαλόν στο βιβλίο του «Οικονομία και Ελευθερία».

Όπως γράφει ο Ζορζ Μπιρντό, «η αλήθεια του φιλελευθερισμού δεν βρίσκεται μέσα στην θεωρία. Υπάρχει μέσα στον άνθρωπο. Αν λοιπόν ο άνθρωπος, θεωρούμενος ως θεμελιώδης πραγματικότητα του φιλελευθερισμού, υποστεί βλάβη, τότε και η αντίληψη του φιλελευθερισμού καταρρέει».

Ιδού λοιπόν γιατί οι εχθροί της ελευθερίας μαίνονται κατά της φιλελεύθερης αντίληψης. Γνωρίζουν ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία υπάρχει από τον άνθρωπο και για τον άνθρωπο. Άρα πρέπει ο άνθρωπος να εξουδετερωθεί πνευματικά για να μπει στα στρατόπεδα που του έχουν ετοιμάσει οι «σωτήρες» του.

Πρόκειται ακριβώς γι’ αυτά τα στρατόπεδα μέσα στα οποία οι νέοι σκοταδιστές θέλουν να εγκλείσουν ολόκληρες κοινωνίες ελεύθερων πολιτών. Αυτοί που με όπλα τον λαϊκισμό, τη δημαγωγία, την παραπλανητική οργάνωση του ψεύδους και την πνευματική τρομοκρατία, επιδιώκουν να διαλύσουν ό,τι ειρηνικό και δημοκρατικό οικοδομήθηκε στη μεταπολεμική Ευρώπη.

Μία Ευρώπη που ασφαλώς δεν είναι τέλεια. Ασφαλώς και μπορεί να γίνει καλύτερη. Και αυτό προσπαθούν όσοι αγαπούν την ελευθερία και τη δημοκρατία. Σε κάθε περίπτωση, όμως, αυτή η ατελής Ευρώπη είναι, όπως θα έλεγε και ο Τσόρτσιλ, πολύ καλύτερη από αυτήν που «οραματίζονται» οι δεσμοφύλακες των κλειστών κοινωνιών.