Η παρακαταθήκη του «όχι» για τον Αλέξη Τσίπρα

Οι Έλληνες στο δημοψήφισμα διχάστηκαν. Ο αιφνιδιασμός του δημοψηφίσματος προκάλεσε όξυνση της δημόσιας συζήτησης. Οι τοποθετήσεις υπέρ του ΝΑΙ και του ΟΧΙ διέτρεξαν οριζόντια τις μεγαλύτερες κοινωνικές ομάδες με σαφή υπεροχή του ΟΧΙ στις συντριπτικά περισσότερες και ο διχασμός ήταν έντονος και οξύς.

Ανεξαρτήτως σκέψεων και απόψεων, που έχουν ισχυρή τεκμηρίωση για το ανεδαφικό και άτοπο του δημοψηφίσματος ως προς το περιεχόμενο, αλλά και ως προς τις ενστάσεις ως προς τη διαδικασία που τις εξέφρασε το Συμβούλιο της Ευρώπης, το πρώτο δημοψήφισμα χωρίς πολιτειακό περιεχόμενο, συγκέντρωσε 6.161.140 εκλογείς (ποσοστό 62,5%).

Από τους 6.161.140 το 5,80%, δηλαδή 357.153, ψήφισαν άκυρο-λευκό. Εκ των υπολοίπων 5.803.987 εγκύρων έλαβαν το μεν ΟΧΙ 3.558.450 ψήφους (ποσοστό επί των εγκύρων 61,31%, ενώ επί των ψηφισάντων 57,75%), το δε ΝΑΙ 2.245.537 ψήφους (ποσοστό επί των εγκύρων 38,69%, ενώ επί των ψηφισάντων 36,45%).

Ναι στον Τσίπρα

Αδιαμφισβήτητος νικητής δεν ήταν βεβαίως μόνο το ΟΧΙ, αλλά ο ίδιος ο Πρωθυπουργός που συγκέντρωσε στο πρόσωπο του το σύνολο των επιμέρους εξατομικευμένων «όχι» σε ένα μεγάλο προωθητικό για το πολιτικό του κεφάλαιο ΝΑΙ.

Ναι στη διαδικασία

Ένας μεγάλος αριθμός πολιτών κυρίως από το χώρο της αριστεράς ως τις παρυφές της δεξιάς, εκφράστηκαν θετικά για τη διαδικασία του δημοψηφίσματος, εκφράζοντας με αυτό τον τρόπο τη θετική τους προαίρεση απέναντι στην έκφραση και δη για ένα θέμα που απασχολεί έντονα την ελληνική κοινωνία εδώ και 5 χρόνια.

Η δυνατότητα έκφρασης, που σε περιπτώσεις μεταφράζεται σε εκτόνωση, δεν οδήγησε και σε αυξημένη συνολική συμμετοχή, αλλά αποτέλεσε σοβαρό κίνητρο συμμετοχής κυρίως για τους νέους.

Ο «Λαός του ΟΧΙ»

Για πολλούς καιρός ήταν οι Έλληνες να πουν ένα ακόμα ΟΧΙ. Από τις σελίδες της μακραίωνης ιστορίας τους οι Έλληνες αντλούν συχνά παραδείγματα αντίστασης καλλιεργώντας την εικόνα ενός ανυπότακτου λαού που προτιμά τη θυσία από την υποταγή. Θερμοπύλες, Μαρμαρωμένος Βασιλιάς, Κούγκι, το ΟΧΙ του Μεταξά, το ΟΧΙ στη Βασιλεία, το ΟΧΙ στο σχέδιο Ανάν, το ΟΧΙ στο Βουκουρέστι είναι μερικά από τα περήφανα οχυρά των Ελλήνων.

Η παράθεση των ιστορικών αυτών σταθμών δεν εμπεριέχει καμία διάθεση κριτικής ή παράκαμψης της ιστορικής τους σημασίας. Αποτελεί απλή παράθεση γεγονότων που χρησιμοποιήθηκαν, κυρίως εκ μέρους μερίδας των οπαδών του ΟΧΙ για την υπεράσπιση του με επίκληση του θυμικού των πολιτών και της ιστορικής τους παράδοσης.

Η δυναμική του ΟΧΙ

Το ΟΧΙ υπερίσχυσε στις παραγωγικές ηλικίες της κοινωνίας και της οικονομίας. Κέρδισε σε όλες τις μορφές απασχόλησης, εκτός από τους ελεύθερους επαγγελματίες και υπολείπεται μόνο στα στρώματα των συνταξιούχων.

Οι πιο συμπαγείς ομάδες του ΟΧΙ είναι οι νέοι 18-24, οι άνεργοι και οι δανειολήπτες που περίμεναν να διαγραφούν τα δάνειά τους. Προφανώς, η έκταση της υπεροχής του ΟΧΙ δεν είχε εκτιμηθεί ούτε από τις εταιρίες δημοσκοπήσεων, ούτε τους αναλυτές.

Το κλίμα υπέρ του ΟΧΙ ακολούθησε μία πορεία καρδιογραφήματος έως ότου εκτιναχθεί σταθερά τις τελευταίες μέρες κυρίως έχοντας ως βασικούς προωθητήρες την παρουσία του Πρωθυπουργού μέσω των διαγγελμάτων και τη συσπείρωση του ποσοστού των ψηφοφόρων του Σύριζα που κορυφώθηκε την Παρασκευή.

Μία διαφορετική προσέγγιση στην ανίχνευση της υψηλής πλειοψηφίας του ΟΧΙ αναδεικνύει την σοβαρή πιθανότητα απόκρυψης της πρόθεσης υπέρ του ΟΧΙ. Την εβδομάδα που μεσολάβησε από την προκήρυξη έως την Κυριακή της ψηφοφορίας, υπήρχε διάχυτη μία μιντιακή υπερίσχυση του ΝΑΙ, ενώ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης οι φωνές υπέρ του ΟΧΙ υπερίσχυαν.

Το ΝΑΙ από τη μία ήταν ένα ασπόνδυλο μόρφωμα παλαιών κομμάτων, παρωχημένων συνδικαλιστικών μορφωμάτων, πίεσης κύκλων της ΕΕ, φθαρμένων πολιτικών προσώπων με ελάχιστες εξαιρέσεις, με ακέφαλη ηγεσία, το κενό της οποίας κάλυπταν αφειδώς τα περισσότερα ΜΜΕ λειτουργώντας με αυτόν τον τρόπο αποσυσπειρωτικά.

Το μέτωπο του ΝΑΙ είχε δύο, κατά βάση, εκπροσωπήσεις: την ετερόκλητη πολιτική από φθαρμένα κόμματα και πρόσωπα που επιδίωξαν ανερμάτιστα μια γρήγορη "δικαίωση" μέσα από τις ριψοκίνδυνες επιλογές του Τσίπρα και την γνήσια κινηματική, που προήλθε και οργανώθηκε αυτόνομα από δυναμικές κοινωνικές εκπροσωπήσεις.

Πολλοί υποστηρικτές του ΝΑΙ ξεγελάστηκαν πιστεύοντας ότι το ΝΑΙ είχε ελπίδες επειδή άκουγαν την αντήχηση της φωνής τους μέσα από τα κανάλια και τα κυριότερα ΜΜΕ. Βασικό μειονέκτημα η απουσία θετικού αφηγήματος υπέρ του ΝΑΙ.

Το μέτωπο του ΟΧΙ από την άλλη, διέθετε την ηγετική φυσιογνωμία του κ. Τσίπρα, τη συμπαγή οργανωτική στελέχωση του Σύριζα, τη δυναμική έκθεση των νέων υπέρ του και τη δύναμη του θυμικού. Βασικό πλεονέκτημα το μειονέκτημα του αφηγήματος του ΝΑΙ.

Γιατί πλειοψήφησε το ΟΧΙ

Μία από τις βασικότερες αιτίες επικράτησης του ΟΧΙ στο δημοψήφισμα ήταν η συνάθροιση ανομοιογενών ψήφων.

Με αυτούς που ψήφισαν ΟΧΙ επιζητώντας μία καλύτερη συμφωνία (έτσι όπως την εννοούσε ο καθένας) συντάχθηκαν και όσοι δεν επιθυμούν καμία συμφωνία εντός της ΕΕ και όσοι πιστεύουν ότι είναι προτιμότερο ένα εθνικό νόμισμα.

Φυσικά, υπάρχουν και πολλοί άλλοι λόγοι, όπως η υποτίμηση του κινδύνου εξόδου από το ευρώ, η ψυχολογία του ολοκληρωτικά κατεστραμμένου που «δεν έχει τίποτα να χάσει» και αρκετοί ακόμα λόγοι.

Τα κληροδοτήματα του ΟΧΙ

Η ταξικότητα της ψήφου. Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος υπήρξε η αποκρυστάλλωση των εγκάρσιων τομών και ρήξεων που έχουν προκληθεί την τελευταία πενταετία στο πεδίο του κοινωνικού χώρου.

Η ταξικότητα αυτή απεικονίζεται εμφανώς στο αστικό συγκρότημα της ευρύτερης περιοχής της Πρωτεύουσας. Ένα μεγάλο και σημαντικό τμήμα του μεγαλοαστικού μπλοκ του Λεκανοπεδίου ψήφισε υπέρ του Ναι, με την «περιοχή» της Εκάλης να αποτελεί το προνομιακό πεδίο συνάρθρωσης της χωρικής και της ταξικής διάστασης της ψήφου. Θα λέγαμε, πως το παράδειγμα της συντριπτικής υπεροχής του ΝΑΙ στην Εκάλη, αποτέλεσε την εμπροσθοφυλακή της δύναμης του ελληνικού αστισμού με την καθεστηκυία έννοια.

Από την άλλη πλευρά, η μεγάλη και σημαντική πλειοψηφία του μπλοκ των λαϊκών τάξεων ψήφισε συντριπτικά υπέρ του Όχι. Είναι σαφές, ότι ο Σύριζα, και κυρίως ο Πρόεδρος του, έχουν την καινοφανή για περίοδο κρίσης, δυνατότητα δημιουργίας νέων ψηφοφόρων.

Όχι μόνο της διατήρησης, αλλά και της «γέννησης», δηλαδή, καινούργιων ψηφοφόρων, αντλώντας μεγάλο ποσοστό από τους νέους, τους περιστασιακά ψηφίζοντες κλπ. Το ΟΧΙ υπερίσχυσε σχεδόν απόλυτα στις ηλικίες 18-35 με ποσοστά από 72-85% και στους φοιτητές.

Ένα τμήμα που παραδοσιακά χαρακτηρίζονταν ως απολιτίκ με την έννοια της συμμετοχής στα κοινά και τις διαδικασίες, διεγέρθηκε και προσήλθε στις κάλπες υπερψηφίζοντας συντριπτικά το ΟΧΙ. Αυτή η δυνατότητα παραγωγής ψηφοφόρων μπορεί να καλύψει – ακόμα – εύκολα τριγμούς και ρωγμές στην απήχηση του κόμματος, που θα προκληθούν από τη φθορά της διακυβέρνησης.

Οι νέοι που σε συντριπτικό ποσοστό τάχθηκαν υπέρ του ΟΧΙ, αποτελούν την επερχόμενη γενιά πολιτών – ψηφοφόρων, που εκτοπίζοντας σταδιακά τους παραδοσιακούς ψηφοφόρους των παλαιών κομμάτων, βάζουν υποθήκη πολύχρονης κατίσχυσης του ριζοσπαστικού χώρου και κυρίως της Αριστεράς και των άκρων.

Η άβυσσος της ανεργίας εξοπλίζει με θυμό και απώθηση για το παρελθόν συλλήβδην, τους νέους που αρκούνται στις ουτοπίες μίας αβάσιμης εναλλακτικής. Ένα σημαντικό κομμάτι της νεολαίας ταυτίζεται στην ισοπεδωτική λογική του περιθωρίου στο σύνθημα – οδοστρωτήρας: «δεν με νοιάζει, ας γίνουν όλα στάχτη».

Αυτή η ισοπεδωτική διάχυση σε μερίδα των υποστηρικτών του ΟΧΙ, δεν ήταν απολύτως σαφές σε ποιον απευθυνόταν (στην Ευρώπη, στους ξένους, στο προσωπικό των κομμάτων της αντιπολίτευσης, στα ΜΜΕ, στη μακρά διαπραγμάτευση που έχει κουράσει, στις προτάσεις για περαιτέρω λιτότητα κλπ).

Στην αδιαφορία ή και γοητεία της ισοπέδωσης, συμπυκνωνόταν και συνδυαζόταν (σε διαφορετική δοσολογία για τον καθένα) μια κουλτούρα υπερηφάνειας και απόρριψης στην οποία συνέκλινε ένα σημαντικό τμήμα του «λαού του ΟΧΙ».

Τέλος, μία σημαντική παρακαταθήκη του ΟΧΙ είναι οι ανυπολόγιστες ακόμα συνέπειες από την πολιτική επικράτηση τελικώς του... ΝΑΙ.

Η συντριπτική υπεροχή του ΟΧΙ και η απότομη απογοήτευση των ψηφοφόρων του, λόγω της απότομης και ολοκληρωτικής στροφής του κ. Τσίπρα και της αποδοχής ενός ιδιαίτερα σκληρού προγράμματος για τους πολίτες και την οικονομία, ενέχει τον κίνδυνο περαιτέρω ριζοσπαστικοποίησης των υποστηρικτών του.

Αυτό σε συνδυασμό με τη διαδικασία ψήφισης σκληρών μέτρων από τη Βουλή και την άγαρμπη πολιτική πίεση εκ μέρους ορισμένων Ευρωπαίων, είναι πολύ πιθανό να οδηγήσει σε περαιτέρω διεύρυνση του συναισθηματικού και πολιτικού χάσματος ανάμεσα στους Έλληνες και την ΕΕ. Η ατμόσφαιρα θα παραμείνει ηλεκτρισμένη καθώς, το ζήτημα της εξόδου της χώρας από την Ευρώπη παραμένει, δυστυχώς, ανοικτό γιατί ο κ. Τσίπρας και αρκετά μέλη της Κυβέρνησης δηλώνουν σε όλους τους τόνους ότι δεν πιστεύουν στο πρόγραμμα και άρα ότι δεν διαθέτουν δυνάμεις να το εφαρμόσουν.

* Ο Γιάννης Μαστρογεωργίου είναι Διευθυντής του Δικτύου για τη Μεταρρύθμιση σε Ελλάδα και Ευρώπη