Το «απεχθές» χρέος και η περίπτωση της Ελλάδας

Θα επιχειρήσω μια μικρή αναφορά στον τρόπο που άρχισε να δημιουργείται η θεωρία ή το δόγμα του Odious Debt (απεχθούς χρέους) (1), (2).

Το πρόβλημα ανέκυψε μετά τη λήξη του Ισπανοαμερικανικού Πολέμου το 1898, όταν οι αντιπροσωπείες των δύο χωρών συναντήθηκαν στο Παρίσι για να συζητήσουν τους όρους της ειρήνης. Ένα σημαντικό σημείο διαφωνίας ήταν τα δάνεια που είχε «χορηγήσει» η Ισπανία για να διεκπεραιώσει διάφορες πολιτικές στην Κούβα και για τις οποίες είχε δεσμεύσει σειρά από έσοδα του κράτους της Κούβας (3).

Τα συγκεκριμένα δάνεια ήταν το αποτέλεσμα μιας σειράς ομολογιακών εκδόσεων της Ισπανίας κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1880 (4), οι οποίες ευρίσκονταν στα χέρια διαφόρων ιδιωτών και έφεραν εγγυήσεις (5).

Στη συνάντηση των Παρισίων, η αντιπροσωπεία της Ισπανίας ζήτησε ακριβώς όπως μεταφέρεται στις ΗΠΑ η κυριαρχία επί της Κούβας να μεταφερθούν όλα τα βάρη και οι υποχρεώσεις κάθε είδους.

Σε απάντηση η αμερικανική αντιπροσωπεία υποστήριξε ότι το χρέος «δημιουργήθηκε από την κυβέρνηση της Ισπανίας για δικούς της σκοπούς... για τους οποίους η Κούβα δεν είχε φωνή... και από καμιά οπτική γωνία δεν προκύπτει ότι το χρέος δημιουργήθηκε για το καλό της Κούβας... Ακόμα περισσότερο χρησιμοποιήθηκαν τα ποσά του χρέους για την κατάπνιξη των εξεγέρσεων του λαού της Κούβας».

Επίσης υποστηρίχτηκε ότι οι δανειστές γνώριζαν τους σκοπούς των δανείων και ότι οι εγγυήσεις δόθηκαν χωρίς τη συγκατάθεση του λαού της Κούβας. Συνεπώς η Ισπανία χρησιμοποίησε κάθε είδους μέσα, μεταξύ των οποίων και το συγκεκριμένο δάνειο, για την επιτυχία των σκοπών της.

Με αυτόν τον τρόπο η αμερικανική αντιπροσωπεία βάσισε την πρότασή της για άρνηση ανάληψης του χρέους της Κούβας σε τρεις αρχές:

-ότι το χρέος δημιουργήθηκε χωρίς τη συναίνεση του λαού της Κούβας
- ότι δεν έγινε επωφελεία του λαού της Κούβας
-ότι οι δανειστές γνώριζαν τις δύο προηγούμενες αρχές

Η μοναδική εφαρμογή αυτών των αρχών σε Δικαστικό Πλαίσιο (Judicial context) που εμπεριέχει μια Διαιτητική Απόφαση (Arbitral Decision) είναι αυτή για την επίλυση μιας διαμάχης μεταξύ της Μεγάλης Βρετανίας και της Κόστα Ρίκα σχετικά με την αποπληρωμή δύο δανείων που είχε συνάψει το καθεστώς Tinoco λίγο πριν από την πτώση του.

Τα δάνεια είχαν χορηγηθεί από τη Royal Bank of Canada και την κυβέρνηση της Κόστα Ρίκα (6). Τα δύο δάνεια αφορούσαν το πρώτο, 100.000$, την κάλυψη των εξόδων της αντιπροσωπείας του αρχηγού του κράτους (Federico Tinoco) και το δεύτερο, επίσης ύψους 100.000$, την κάλυψη τεσσάρων ετών μισθούς και δαπάνες του αδελφού του αρχηγού, ο οποίος κάλυπτε τη θέση του Minister of Costa Rica στην Ιταλία. Τα δύο δάνεια συμφωνήθηκαν τον Ιούλιο του 1919.

Μετά την πτώση του καθεστώτος Tinoco, το νέο καθεστώς αρνήθηκε την πληρωμή αυτών των δανείων. Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ και ο Chief Justice, William Howard Taft, μοναδικός κριτής στην περίπτωση, αποφάσισε ότι:

-Σύμφωνα με τις γενικές αρχές του Διεθνούς Δικαίου, μια αλλαγή της κυβέρνησης δεν έχει κανένα αποτέλεσμα στις Διεθνείς Υποχρεώσεις του Κράτους.
-Το καθεστώς Tinoco ήταν de facto κυβέρνηση της Κόστα Ρίκα από τον Ιανουάριο του 1917 μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1919.
-Ο Πρόεδρος Tinoco κυβέρνησε τη χώρα με τη συγκατάθεση του λαού της Κόστα Ρίκα και είχε αναγνωριστεί από αρκετά κράτη. Όμως
- Η Royal Bank of Canada γνώριζε τους σκοπούς των δανείων.

Ο δικαστής William Howard Taft αποφάσισε ότι η νέα κυβέρνηση της Κόστα Ρίκα δεν πρέπει να πληρώσει το δάνειο.

Η απόφασή του στηρίχτηκε στο:

"...it is evident from the exhibits that in the spring of 1919 the popularity of the Tinoco Regime had disappeared, and that the political and military movement to end that regime was gaining strength... It became perfectly clear from the mob violence and disturbances in June and the evidences of the unpopularity of the Tinoco Regime, that it was in a critical condition...." (7)

To 1927 o Alexander Sack (Σακ) ανέπτυξε ορισμένα χαρακτηριστικά του odious debt (8):

Επομένως «το αισχρό χρέος κατά τον Σακ έπρεπε να ικανοποιεί τρία κριτήρια:

- πρώτον, να έχει συναφθεί από ένα δεσποτικό πολίτευμα

- δεύτερον, να μην έχει χρησιμοποιηθεί για το συμφέρον ή για τις γενικές ανάγκες του λαού

- τρίτον, ο δανειστής ήταν εν γνώσει των δύο πρώτων. Η γενική αρχή των αισχρών δανείων βασίστηκε πάνω στον σκοπό και στη χρήση ενός συγκεκριμένου δανείου ή δανείων, αλλά αυτή η βάση διευρύνθηκε πάνω στη βάση των παρανόμων πολιτευμάτων. Αυτή η διεύρυνση της έννοιας επικέντρωσε πρόσφατα την αρχική έννοια της άρνησης του χρέους στη βάση των πολιτευμάτων δίχως νομιμοποίηση κυρίως για χρέη του Τρίτου Κόσμου» (9).

Το τελευταίο επεισόδιο στο θέμα αυτό είναι η προσφυγή των ΗΠΑ για την άρνηση χρέους του Ιράκ, μετά την εισβολή των Αμερικανών. Η επιτροπή του Αμερικανικού Κογκρέσου ακύρωσε ένα μεγάλο μέρος των χρεών του Ιράκ μια και οι χώρες οι οποίες χρηματοδότησαν το Ιράκ πιέστηκαν από τους Αμερικανούς να το απαλλάξουν από τα χρέη τα οποία είχαν συσσωρευτεί από τον Σαντάμ Χουσεΐν (10).

Γενικά, η πρόταση του odious χρέους παίρνει τη χροιά της καταγγελίας ενός δικτάτορα των χωρών του Τρίτου Κόσμου, περιγραφή η οποία εγείρει ηθικά προτάγματα και συμπάθεια για την αποδοχή της άρνησης του χρέους από την κοινή γνώμη, η οποία πιέζει τους δανειστές προς την άποψη ότι τα δάνεια δεν χρησιμοποιήθηκαν για τον λαό.

Αλλά ούτε και αυτό σημείο είναι εύκολο να γίνει αποδεκτό γιατί μπορεί όντως δάνεια ή μέρος δανείων να πήγαν για νοσοκομεία, δρόμους σχολεία, γέφυρες (11).

Στην περίπτωση της Ελλάδας το θέμα της άρνησης του χρέους δεν βλέπουμε πώς μπορεί να θεμελιωθεί νομικά έτσι ώστε να πείσουμε τους πιστωτές ότι έχουμε τουλάχιστον ένα ηθικό έρεισμα για να απαιτήσουμε τη διαγραφή του χρέους. Θα μπορούσε κανείς να προβάλει και να αποδείξει ότι η πολιτική ηγεσία διοχέτευσε τα χρήματα των δανείων στο εξωτερικό και δεν τα χρησιμοποίησε για τους πολλούς; Ακόμη και αν αποδείξουμε ότι ένα μέρος των δανείων πήγε στις τσέπες πολιτικών και φίλων τους, και πάλι αυτό δεν θα μπορέσει να θεμελιώσει την απαίτησή μας να διαγραφούν τα χρέη ως αισχρά ex post. (12)

Η πρόσφατη συζήτηση για το θέμα έχει επικεντρωθεί στο να βρεθεί ένας τρόπος που να απαγορεύει ή να αποτρέπει τους δανειστές να προβαίνουν σε δανεισμό προς δικτατορικά καθεστώτα. Η ύπαρξη δικτατορικού καθεστώτος αποτελεί αναγκαία συνθήκη.

Συγκεκριμένα:

- Μια πρώτη ομάδα μελετητών προσπαθεί να προσδιορίσει νομικά ποια καθεστώτα (όχι δάνεια) είναι odious (13).

- Μια δεύτερη ομάδα εργάζεται για την ανάπτυξη μηχανισμού που θα ανακηρύξει πότε το εθνικό χρέος είναι odious, ενώ το δικτατορικό καθεστώς βρίσκεται στην εξουσία. Η ομάδα αυτή προσανατολίζεται στη λύση δημιουργίας ενός Διεθνούς Δικαστηρίου με την παράλληλη ενδυνάμωση των βασικών αρχών του δόγματος (14)

- Μια τρίτη ομάδα διερευνά την εφαρμοσιμότητα των αρχών του ιδιωτικού (εγχώριου) νόμου στο δημόσιο χρέος. Ιδιαίτερα εξετάζει την επέκταση των αρχών του κοινού νόμου των συμβάσεων, και των υποχρεώσεων του δανειστή, καθώς και τις θεμελιώδεις αρχές της φερεγγυότητας, επιχειρώντας να προμηθεύσει μια αποτελεσματική άμυνα για τη νέα κυβέρνηση η οποία απειλείται από πτώχευση καθώς υποχρεώνεται να προβεί σε πληρωμές ενός odious debt το οποίο δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια κυριαρχίας του δικτατορικού ή του δεσποτικού καθεστώτος (15).

Πρέπει να υπογραμμισθεί ότι παρά την εντατική συζήτηση στην πολιτική και την ακαδημαϊκή σφαίρα το δόγμα του Odious Debt δεν έχει ποτέ χρησιμοποιηθεί σε ένα Διεθνές Δικαστήριο (16).

Τώρα αν εμείς ως ελληνική κοινωνία ή πολιτεία θέλουμε να ονοματίσουμε τα κεφάλαια (τα οποία βεβαίως προήλθαν από δάνειους πόρους) που πήγαν σε μίζες από αγορές αμυντικών συστημάτων ή άλλων συναφών ή εντελώς διαφορετικών αγορών του ελληνικού κράτους από το εξωτερικό Odious Debt είναι δικαίωμά μας. Άλλωστε στην Ελλάδα είσαι ό,τι δηλώσεις.

Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι στοιχειοθετείται οποιαδήποτε νομική βάση αποδεκτή από το Διεθνές Δίκαιο ή από οποιοδήποτε πολυμερή οργανισμό ή από διεθνές δικαστήριο. Το ότι το ελληνικό κράτος και η ελληνική δικαιοσύνη απαιτείται να ξεκαθαρίσουν περιπτώσεις διαφθοράς είναι απολύτως θεμιτό και αφορά εμάς ως ελληνική κοινωνία: Για την στερέωση της δημοκρατίας και την εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας.

Η διαπραγμάτευση της απομείωσης του ελληνικού δημοσίου χρέους είναι πολιτική με βάση τους όρους βιωσιμότητάς του και σε σχέση με τις δυνατότητες της οικονομίας.

Οι ηθικολογίες στο επίπεδο των διεθνών σχέσεων αποτελούν επιχειρήματα κενά περιεχομένου και χρησιμοποιούνται αποκλειστικά από τις μεγάλες δυνάμεις για να επικαλύψουν τη γυμνή κυριαρχία τους. Όμως στην Ελλάδα δυστυχώς κανείς δεν θέλει να ακούσει.

Σημειώσεις 

1. Με αφορμή τις τελευταίες δηλώσεις Γ. Σταθάκη και με όλη τη μη συζήτηση που γίνεται όπως πάντα στην Ελλάδα.

2. Αποφεύγω τη μετάφραση του όρου στα ελληνικά.

3. Ernst H. Feilchenfeld, Public Debts and State Succession .Macmillan Company, New York, I93I. Pp. xxx, 922.

4. Id, at 332-34.

5. "...in order to satisfy the interest and the redemption of the [loans] , there shall be consigned every year in the Budget of the Island of Cuba the necessary amounts for these costs... The [loans] shall have the special guarantee of the receipts of the Customs, the Seal, and the stamp office, of the Islands of Cuba, the direct and the indirect taxes existing in the Island, or which may be established there in the future, and the general guarantee of the Spanish nation". Id, at 332-33.

6. Sabine Michalowski, Unconstitutional Regimes and the Validity of Sovereign Debt: A Legal Perspective , Ashgate 2007. P.38.

7. Tinoco (Gr. Brit. v. Costa Rica), 1 R.I.A.A. 371, 393–94 (1923) (quoting books of the Government of Costa Rica entry No. 1546 F July 17, 1919).

8. ALEXANDER N. SACK, THE EFFECTS OF STATE TRANSFORMATIONS ON THEIR PUBLIC DEBTS AND OTHER FINANCIAL OBLIGATIONS] 157–58 (1927).

9. Κ. Μελάς – Ν. Μπινιάρης , Δημόσιο Χρέος : αθέτηση πληρωμών, αναδιάρθρωση ή τι άλλο. Monthly Review No 69 για μια γενική παρουσίαση. Επίσης δες: Prof. Robert Howse, THE CONCEPT OF ODIOUS DEBT IN PUBLIC INTERNATIONAL LAW,No. 185July 2007,UNCTAD, UN . Το συμπέρασμα της μελέτης είναι το ακόλουθο: «The paper concludes that, due to the complexity and variety of transitional contexts, there is no single obvious legal forum for the adjudication or settlement of claims of odiousness. Depending on context, such claims might appropriately be raised in bilateral or multilateral negotiations on debt relief, or they could be adjudicated in the context of arbitration or domestic litigation. State-to-state debt contracts may specify a forum for the settlement of disputes. However, invocation of the concept of odious debt in multiple forums in respect of diverse debt contracts involving the same debtor State risks inconsistent decisions. Here, the examination of considerations of odiousness by a single special transitional tribunal seized with all the claims related to the political transition in question may be an attractive solution».

10. Thomas S. Wyler, Wiping the slate, University of Pennsylvania Law School, 2008.

11. How to challenge illegitimate debt, Legal cases, Βασιλεία, 2009.

12. Κ. Μελάς – Ν. Μπινιάρης , Δημόσιο Χρέος : αθέτηση πληρωμών, αναδιάρθρωση ή τι άλλο. Monthly Review No 69 .

13. Patrick Bolton & David Skeel, Odious Debts or Odious Regimes? 70 LAW and CONTEMP. PROBL. 83(Autumn 2007).

14. Christoph G. Paulus, Odious Debt vs Debt Trap: A Realistic Help? BROOK.J.INT'L. 83, 101-02 (2005).

15. Lee C. Buchheit, G. Mitu Gulati & Robert B. Thompson, The Dilemma of Odious Debts, 56 DUKE L.J. 1201 (2007) (examining the use of common-law principles of contract as defenses against the payment of odious debts); Omri Ben-Shahar & Mitu Gulati, Partially Odious Debts?, 70 LAW & CONTEMP. PROBS. 47 (Autumn 2007) (examining the use of common-law principles of tort to achieve the aims of the doctrine of odious debts); Adam Feibelman, Equitable Subordination, Fraudulent Transfer, and Sovereign Debt, 70 LAW & CONTEMP. PROBS. 171 (Autumn 2007) (examining the use of common-law principles of lender liability as defenses against the payment of odious debts); A. Mechele Dickerson, Insolvency Principles and the Odious Debt Doctrine: The Missing Link in the Debate, 70 LAW & CONTEMP. PROBS. 53 (Summer 2007) (examining the use of fundamental principles of insolvency to achieve the aims of the doctrine of odious debts).

16. Andrew Yianni & David Tinkler, Is there a Recognized Legal Doctrine of Odious Debt? 32 NCJ.INT'L LGCOM.RFG,749 (2006) όπου υποστηρίζεται ότι ένα νομικό δόγμα του Odious Debt δεν υπάρχει.

***Αναλυτικά το σκεπτικό της απόφασης Taft και τα χαρακτηριστικά του odious debt κατά τον Σακ δημοσιεύονται στη δεξιά στήλη "Συνοδευτικό Υλικό" (αγγλικά).