Η ώρα της "μεταπολιτικής";

«Το παλιό πεθαίνει και το νέο δεν μπορεί ακόμα να γεννηθεί. Γι' αυτό, στο μεσοδιάστημα θα εμφανιστούν ένα σωρό νοσηρά φαινόμενα». Γραμμένο στα Τετράδια της Φυλακής, του Αντόνιο Γκράμσι, την περίοδο όπου ο φασισμός και ο ναζισμός ανέβαιναν στην Ευρώπη, τα παραπάνω λόγια ίσως σήμερα να έχουν πολύ περισσότερο νόημα απ' ό,τι στην εποχή που περιέγραφε ο Ιταλός μαρξιστής και ιδρυτικό στέλεχος του ΚΚ Ιταλίας.

Βρισκόμαστε σε μία εποχή ανακατατάξεων και, όπως γράφει ο καθηγητής πολιτικής θεωρίας Σολ Νιούμαν, «δεν υπάρχουν πια χειμερινά ανάκτορα για να καταληφθούν...». Η φράση αυτή στην εποχή μας έχει μεγάλη σημασία. Από κάθε άποψη. Όπως σωστά επισημαίνει ο Ηλ. Καραβόλιας, ο Νιούμαν με οκτώ λέξεις αντικατοπτρίζει τη σημερινή αδιέξοδη κατάσταση εκατομμυρίων ατόμων σε ολόκληρο τον πλανήτη. Πρόκειται δε για άτομα που αναζητούν έναν εχθρό που δεν υπάρχει - αλλά, όπως θα έγραφε και ο Κορνήλιος Καστοριάδης, το φαντασιακό της κοινωνικής θύμισης έχει έναν ελλειπτικό και αναγκαίο ρόλο. Τον ρόλο που, ως φαίνεται, στις ημέρες μας παίζουν εναλλάξ οι αγορές και το κράτος και, βεβαίως, οι συμμετέχοντες σε αυτούς τους θεσμούς.

Έτσι, κοινωνίες ολόκληρες αναζητούν τρόπους να υπερβούν τις παλιές αρχές, ήτοι τις παλιές ιδεολογικές αυταπάτες, γεγονός που δημιουργεί τεράστια ζήτηση και για νέες ηγεσίες. Πιθανότατα δε, όπως γράφει και ο Γάλλος καθηγητής πολιτικής σκέψης Ματιέ Λεν, έχει σημάνει η ώρα της μεταπολιτικής, στο μέτρο που η πολιτική στις δυτικές δημοκρατίες μάλλον πεθαίνει, με αποτέλεσμα η χρηματοοικονομική κρίση να εντείνει την αγωνία της.

Υπό αυτές τις συνθήκες, ο βρετανικός «Εκόνομιστ», και όχι μόνον, τονίζει και προβλέπει ότι το 2014 είναι πολύ πιθανόν να αποδειχθεί μία καθοριστική χρονιά, αναφορικά τόσο με τις ηγετικές προσωπικότητες όσο και με τη σύγκρουση των ιδεών. Ιδιαίτερα δε μετά τις γερμανικές εκλογές του Σεπτεμβρίου 2013, οι εξελίξεις ίσως επισπευσθούν - με τη Γερμανία να αποφασίζει ποιον ρόλο θέλει να παίξει στην Ευρώπη.

Πέρα, όμως, από τα γεωπολιτικά διακυβεύματα, κατά την εκτίμησή μας, ισχυρές αντιπαραθέσεις θα πρέπει να αναμένονται και στο επίπεδο των ιδεών. Στη δεκαετία του 1990, μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, πολλοί έσπευσαν να μιλήσουν για τον θρίαμβο του οικονομικού και πολιτικού φιλελευθερισμού, χωρίς να αναλύσουν σε βάθος τις εξελίξεις που χαρακτήριζαν αφενός την οικονομία της αγοράς και αφετέρου τον ισλαμικό κόσμο.

Ήλθε όμως η 11η Σεπτεμβρίου 2001 για να υπενθυμίσει ότι σε παγκόσμιο επίπεδο μία βίαιη μειονότητα μισούσε θανάσιμα τη φιλελεύθερη δημοκρατία και θα επιδίωκε με κάθε τρόπο την υπονόμευσή της.

Όμως, από το 2008, η χρηματοοικονομική κρίση, που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ, για να επεκταθεί σε ολόκληρο τον δυτικό κόσμο, προκαλεί απτές αμφιβολίες για την αξία της ελεύθερης οικονομίας και την ικανότητά της να δημιουργεί πλούτο προς διανομή στους πολλούς και όχι στους λίγους. Την ίδια περίοδο, η άνοδος στην Κίνα και σε άλλες ασιατικές χώρες ενός κρατικού καπιταλισμού που προελαύνει δημιουργεί ποικίλα ερωτήματα. Διότι, όπως επισημαίνεται σε ένα εντυπωσιακό αφιέρωμα του «Εκόνομιστ» της 22ας Ιανουαρίου, στις ημέρες μας τα αυταρχικά καθεστώτα στις περισσότερες αναδυόμενες οικονομικά χώρες έχουν πάμπολλες δικαιολογίες για να αγνοήσουν τους Δυτικούς όταν τους απευθύνουν κηρύγματα σχετικά με την ιδιωτικοποίηση και τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Οι αυταρχικοί ηγέτες της Ασίας επισημαίνουν και πάλι ότι οι ασιατικές αξίες είναι διαφορετικές. Εξάλλου, τουλάχιστον ανεπίσημα, ορισμένοι επιχειρηματίες από τη Δύση συμφωνούν: απαυδισμένοι από το κομματικό αδιέξοδο της Ουάσιγκτον ή τη δυσλειτουργικότητα της ευρωζώνης, οι επιχειρηματίες συγκινούνται με την ταχεία λήψη αποφάσεων στο Πεκίνο, το πόσο γρήγορα πήραν την άδεια για το νέο εργοστάσιό τους, τον δρόμο που κατασκευάστηκε πάραυτα προς το νέο κέντρο λογισμικού της εταιρείας τους. Χιλιάδες είναι οι δυτικές επιχειρήσεις που επιλέγουν την Ασία ως τόπο εγκατάστασης, με αποτέλεσμα να εντείνουν τα προβλήματα της ανεργίας στις ανεπτυγμένες χώρες.

Στο μέτρο δε όπου οι υπερβολές και οι αγκυλώσεις των δυτικών «κοινωνικών κρατών» θα οδηγούν σε πολιτικές λιτότητας και αβεβαιότητας, οι ακραίοι πολιτικοί σχηματισμοί θα κάνουν πάρτι. Υπάρχει έτσι το ενδεχόμενο πολιτικών συγκρούσεων με μηδενιστικό περιεχόμενο, που είναι ό,τι χειρότερο μπορεί να συμβεί στις δημοκρατίες μας. Ωστόσο, υπάρχει και ο αντίλογος. Ο τ. Βρετανός πρωθυπουργός Γκόρντον Μπράουν, στο βιβλίο του Πέρα Από Το Κραχ, υποστηρίζει ότι η κρίση μπορεί να οδηγήσει και σε κάθαρση. Θα μπορούσε να οδηγήσει σε μία πανευρωπαϊκή δημοσιονομική μεταρρύθμιση, ώστε ο εξορθολογισμός του δημόσιου τομέα να μην παράγει χρέη.

Παρά τις κεϊνσιανές αντιλήψεις του, ο Γκ. Μπράουν τονίζει προς κάθε κατεύθυνση ότι κορυφαίο πρόβλημα για τη Δύση είναι τα δημόσια χρέη. Τα τελευταία, σε συνδυασμό με την ανευθυνότητα αρκετών δυτικών τραπεζών και την απληστία κάποιων χρηματοοικονομικών παραγόντων, δημιούργησαν μία κρίση ηθική και ταυτοχρόνως συστημική, η οποία σήμερα απαιτεί πολύ γενναίες πολιτικές αποφάσεις. Το ερώτημα είναι έτσι αν μπορούν να ληφθούν τέτοιες αποφάσεις. Και από ποιες ηγεσίες.

Η οικονομική στασιμότητα που θα πλήξει τον ανεπτυγμένο κόσμο δεν καλύπτεται από τις αναπτυσσόμενες χώρες. Η καταναλωτική δαπάνη στις τελευταίες είναι μόνον το 12% της παγκόσμιας οικονομικής δραστηριότητας. Για την ώρα, η εδραιωμένη φτώχεια στην Αφρική –παρά κάποιες θετικές ενδείξεις– σημαίνει ότι εκατομμύρια εν δυνάμει καταναλωτών απουσιάζουν από την παγκόσμια οικονομία. Άρα, στις ανεπτυγμένες χώρες, τουλάχιστον για μία οκταετία, η ανεπάρκεια της ζήτησης δεν θα αντικατασταθεί πλήρως από την άνοδο των επενδύσεων και της κατανάλωσης στις αναπτυσσόμενες. Αυτή η κατάσταση οδηγεί στο συμπέρασμα ότι στην Αμερική θα πρέπει να πέσει η κατανάλωση και να αυξηθεί η παραγωγή με ενίσχυση των εξαγωγών, ενώ στην Ευρώπη είναι απαραίτητη η δημοσιονομική σύγκλιση, με ταυτόχρονη την απελευθέρωση των αγορών προϊόντων και εργασίας.

Δυστυχώς, όμως, σε μιαν Ευρώπη που απομακρύνεται από την ενοποιητική θέληση η οποία συνέβαλε στην έως σήμερα, έστω και ατελή, οικοδόμησή της, οι προοπτικές της γίνονται θολές. Και αυτό τροφοδοτεί τις προσπάθειες των εχθρών της για να διαλύσουν τα επιτεύγματα εξήντα ετών. Είναι καιρός, λοιπόν, οι ηγεσίες σε όλα τα επίπεδα να αφυπνισθούν. Είναι προτιμότερο από το να ξυπνήσουν ξαφνικά από εφιάλτη.

*Ο Αθανάσιος Χ. Παπανδρόπουλος είναι δημοσιογράφος, επίτιμος Πρόεδρος της Ένωσης Ευρωπαίων Δημοσιογράφων και Πρόεδρος του European Business Review (EBR). Μπορείτε να διαβάζετε τα άρθρα του στο www.europeanbusiness.gr και στο εβδομαδιαίο newsletter "EBR Confidential".