Πώς καταστρέφονται οι επιχειρήσεις

Τα τελευταία χρόνια, πολλές επιχειρήσεις φημισμένες σε όλους τους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας άρχισαν να σκοντάφτουν, άλλες να γκρεμίζονται και μερικές να απειλούνται με οριστική εξαφάνιση. Γιατί, όμως; Η απάντηση δεν είναι εύκολη, αλλά την επεχείρησε στο παρελθόν ένα πολύ ενδιαφέρον αμερικανικό βιβλίο που φέρει τον τίτλο «Το Παράδοξο Του Ίκαρου» και το οποίο παραμένει εξόχως επίκαιρο.

Το βιβλίο αυτό στην ουσία αποτέλεσε την συνέχεια μίας σειράς άλλων βιβλίων στις ΗΠΑ της δεκαετίας τού 1980 τα οποία μιλούσαν για τα μυστικά της επιτυχίας και την αναζήτηση της τελειότητας.

Πράγματι, όταν πριν τριάντα και πλέον χρόνια, με το βιβλίο τους «Αναζητώντας την Τελειότητα», οι μετέπειτα διάσημοι Τομ Πήτερς και Ρόμπερτ Γουώτερμαν –αλλά και συνάδελφοί τους στην εταιρεία συμβούλων McKinsey– πρωτοκαθιέρωσαν την έννοια της αριστείας, αυτή έμοιαζε ακλόνητη και πειστική. Έκανε δε τεράστιο θόρυβο την εποχή εκείνη –εποχή που στην ουσία αποτελούσε μία σημαντική μεταβατική περίοδο. Επρόκειτο για την αρχή της δεκαετίας τού 1980 ή το τέλος της δεκαετίας τού 1970.

Φωτεινά παραδείγματα επιτυχίας, όπως οι Caterpillar, IBM, Disney, Kodak, Procter & Gamble, Texas Instruments, ερευνήθηκαν τότε από τους συγγραφείς για τα θετικά χαρακτηριστικά τους και οι επιχειρήσεις που είχαν τις χειρότερες επιδόσεις αποκόμισαν από το βιβλίο τους διδάγματα τύπου «ειδίκευση», «κοντά στον πελάτη», «απλή διάρθρωση, λίγο προσωπικό, ευελιξία».

Ωστόσο, κάποια χρόνια αργότερα αρκετές από τις εταιρείες αυτές είτε στραβοπάτησαν –κάτι που συμβαίνει και στις καλύτερες οικογένειες– είτε περιέπεσαν σε σοβαρή παρακμή. Το 1987 ακόμα και ο ίδιος ο Τομ Πήτερς, στο μπεστ-σέλλερ του με τίτλο Thriving on Chaos χαιρέτιζε αυτό που ονόμαζε «το τέλος της εποχής της συνεχούς αριστείας» και αναφερόταν στον ρόλο που η φαντασία και η αυτονομία δράσης έπαιζαν πλέον μέσα στις επιχειρήσεις. Αυτή η στροφή του περιεχόταν σε μία λιτή και φημισμένη φράση: «Η αριστεία δεν υπάρχει».

Αντί γι’ αυτήν, υποστήριζε, η εταιρεία θα μπορούσε να επιδιώξει να επιβιώσει μόνον με ταχύτατες αλλαγές σε όλες τις διαστάσεις: στρατηγική, προϊόντα, υπηρεσίες, οργάνωση, διοίκηση ανθρώπινου δυναμικού –το οποίο διψάει για αυτοαναγνώριση και πρωτοβουλίες επειδή επιδιώκει να ξεφύγει από το άγχος της ρουτίνας, η οποία αποτελεί πραγματικό εχθρό των επιχειρήσεων.

Την νέα συνταγή του Τομ Πήτερς διεύρυναν και εμβάθυναν ακόμη περισσότερο την εποχή εκείνη τόσον ο Ρόμπερτ Γουώτερμαν στο βιβλίο του The Renewal Factor, όσο και ο Ρίτσαρντ Πασκάλ στο βιβλίο του Managing On The Edge, στο οποίο δίνει σάρκα και οστά στην έννοια «ένας οργανισμός που μαθαίνει». Η διαδικασία της μάθησης, την οποία είχαν βιώσει την τελευταία δεκαετία οι γκουρού του μάνατζμεντ και μαζί με αυτούς οι αναγνώστες των βιβλίων τους και οι επιχειρήσεις τις οποίες συμβούλευαν, βοήθησε στην πολύ καλύτερη κατανόηση των παραγόντων που κάνουν μία εταιρεία να ξεχωρίζει πραγματικά.

Όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη διδάχθηκαν, πρώτον και κύριον, ότι η αριστεία αυτή πρέπει να είναι συνολική. Δεν αρκεί να υπερέχεις μόνον σε δύο από τις τρεις διαστάσεις, όπως συνέβαινε στις περιπτώσεις της Citicorp και της Disney την εποχή που γράφονταν τα βιβλία αυτά. Οι εταιρείες αυτές γνώρισαν στην συνέχεια σημαντικές δυσκολίες, τις οποίες ξεπέρασαν με πολύν κόπο.

Επίσης, ο Πήτερς και οι άλλοι συγγραφείς αναγνώρισαν ότι τα κριτήρια της αριστείας, κατά συνέπεια και η ίδια η έννοια, δεν είναι κάτι στατικό, αλλά μεταβάλλονται συνεχώς. Η εξισορρόπηση διαφορετικών κριτηρίων, όπως π.χ. ο έλεγχος και το επιχειρηματικό πνεύμα ή η κατεύθυνση και η αυτονομία, δεν γίνεται πάντα στο ίδιο σημείο. Αυτό, επιχειρηματολογεί ο Πήτερς, ισχύει διότι το «εξωτερικό» περιβάλλον όπου δραστηριοποιείται η επιχείρηση είναι ιδιαιτέρως ρευστό. Καθώς και διότι, ασχέτως με το τί συμβαίνει στον έξω κόσμο, ακόμα και οι πιο πετυχημένες μεγάλες επιχειρήσεις δεν μπορούν να αποφύγουν την εξωτερική «οστεοποίηση». Χάνεται, έτσι, η όποια ευελιξία προϋπήρχε.

Από την άλλη μεριά, το Παράδοξο του Ίκαρου είναι ένα πρακτικό βιβλίο ακόμη και σήμερα. Το μήνυμά του είναι απλό. Συμπυκνώνεται στην διατύπωση ότι, ανεξάρτητα από κάθε μεταβολή στο εξωτερικό περιβάλλον, οι περισσότερες εξέχουσες επιχειρήσεις οδηγούν επικίνδυνα στα άκρα τους ίδιους εκείνους παράγοντες που αποτέλεσαν την αιτία της επιτυχίας τους. Έτσι, οι εταιρείες αυτές εκφυλίζονται –φαινόμενο που συνέβη και με μεγάλες ανθρώπινες δυναστείες. Κατά συνέπεια, όσο ανεβαίνουν τόσο κινδυνεύουν και άρα μία πιθανή πτώση τους θα συμβεί από πολύ ψηλά.

Τέλος, υπενθυμίζουμε ότι ο Ίκαρος, γυιος του Δαίδαλου, κλείστηκε από τον βασιλιά Μίνωα μαζί με τον πατέρα του στον Λαβύρινθο, από τον οποίο και δραπέτευσαν χρησιμοποιώντας κέρινα φτερά. Ο Δαίδαλος έφτασε στην Σικελία, αλλά ο Ίκαρος έπεσε και πνίγηκε στο ονομαζόμενο σήμερα Ικάριο Πέλαγος γιατί ανέβηκε πολύ ψηλά και πλησίασε τον ήλιο.