To νέο management της υγείας και οι προκλήσεις

Το 1980 κανένας δεν είχε ακούσει για το Σύνδρομο Επίκτητης Ανοσολογικής Ανεπάρκειας (AIDS). Δεν υπήρχε καν ο όρος. Όμως, ο ιός που το προκαλεί είχε ήδη μεταπηδήσει στον άνθρωπο, έχοντας από καιρό μολύνει τους χιμπαντζήδες. Τον Ιούνιο του 1981, τα Κέντρα Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων της Αμερικής (Centers for Disease Control and Prevention –CDC, τα αντίστοιχα ΚΕΕΛΠΝΟ) σήμαναν έναν σιωπηρό συναγερμό, περιγράφοντας με μερικές σύντομες παραγράφους μια σπάνια πνευμονία που είχε εκδηλωθεί σε πέντε ομοφυλόφιλους άνδρες στο Λος Άντζελες. Κάποιοι δημοσιογράφοι έσπευσαν να προειδοποιήσουν κάνοντας λόγο για «καρκίνο των ομοφυλοφίλων».

Το 1982, τα CDC έπλασαν τον όρο AIDS. Κρούσματα αναφέρθηκαν στην Αυστραλία, το Μεξικό, την Νότια Αφρική και την Κίνα. Το 1992, το AIDS ήταν η κύρια αιτία θανάτου για τους Αμερικανούς άνδρες ηλικίας 25-44 ετών. Η δεκαετία του 1990 χαρακτηρίστηκε από πυρετώδεις έρευνες, απογοήτευση και δημόσιες καμπάνιες ενημέρωσης. Ένα πάπλωμα, στην μνήμη των θυμάτων του AIDS, σκέπασε ολόκληρο το πάρκο National Mall στην Ουάσινγκτον. Το 2001, οι ηγέτες του κόσμου συγκεντρώθηκαν στα Ηνωμένα Έθνη και έδωσαν όρκο ότι θα αναστρέψουν την επιδημία.

Ευτυχώς, έχουν σημειώσει πρόοδο. Το 2011 ο αριθμός των νέων μολύνσεων ήταν 39% χαμηλότερος απ’ ό,τι δέκα χρόνια νωρίτερα. Η αντιρετροϊική θεραπεία (antiretroviral therapy –ART) έχει μετατρέψει την ασθένεια από ανίατο δολοφόνο σε χρόνια κατάσταση, ενώ τα επίπεδα μόλυνσης θα συνεχίσουν να πέφτουν χάρη στα εξελιγμένα φάρμακα. Έτσι, μέσα σε λίγες μόλις δεκαετίες μία θανατηφόρα ασθένεια έχει διαγράψει μία καμπύλη που ξεκίνησε από τον τρόμο και την σύγχυση και έχει φτάσει στην δραστική αντιμετώπισή της και την ελπίδα.

Το ίδιο συμβαίνει και με τον καρκίνο. Τα ποσοστά των ανθρώπων που επιβιώνουν παρά την προσβολή τους από αυτόν έχουν υπερτετραπλασιαστεί τα τριάντα τελευταία χρόνια στον πλούσιο κόσμο. Είναι δε πολύ πιθανόν η ασθένεια αυτή να περιοριστεί στο ελάχιστο από πλευράς θνησιμότητος μέσα στην προσεχή εικοσαετία.

Τα ιστορικά παραδείγματα που επιβεβαιώνουν την θέση αυτή είναι αρκετά και εύγλωττα. Το 1952, η πολιομυελίτιδα άφηνε παράλυτους ή σκότωνε περισσότερους από 24.000 Αμερικανούς τον χρόνο. Σήμερα, ο «σιδερένιος πνεύμονας» τον οποίο χρησιμοποιούσαν για να συνεχίσει ο ασθενής να αναπνέει φαντάζει τόσο ξεπερασμένος όσο και η βδέλλα. Οι πλούσιες χώρες ξεφορτώθηκαν την πολιομυελίτιδα πριν από δεκαετίες. Δεν συνέβη το ίδιο και στις αναπτυσσόμενες χώρες, όμως θα συμβεί πριν από το 2050. Ο αριθμός των κρουσμάτων πολιομυελίτιδας μειώθηκε κατά 99% τις προηγούμενες δύο δεκαετίες, δηλαδή σε λιγότερα από 3.000 κρούσματα κάθε χρόνο.

Αλλά και το κύμα πολλών άλλων ασθενειών ενδέχεται να υποχωρήσει. Η πνευμονία και η διαρροϊκή νόσος είναι οι δύο μεγαλύτεροι φονιάδες παιδιών κάτω των 5 ετών. Το 2008 ευθύνονταν για το 28% και το 15% των θανάτων αντίστοιχα, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ). Η ευρεία χρήση εμβολίων θα είχε σημαντικό αντίκτυπο. Η πρόκληση θα είναι να φτάσουν τα εμβόλια και οι θεραπείες σε όσους τα έχουν ανάγκη, και μάλιστα με χαμηλό κόστος.

Η τεχνολογία θα βοηθήσει. Οι επιστήμονες έχουν μέχρι τώρα καταβάλει τεράστια προσπάθεια για να παραγάγουν εμβόλια που δεν χρειάζονται κατάψυξη για την μεταφορά τους. Μέχρι το 2050 τα εμβόλια αυτού του τύπου θα είναι ευρέως διαδεδομένα. Οι εταιρείες θα παράγουν εμβόλια που θα χορηγούνται εύκολα. Για παράδειγμα, ένα τσιρότο θα μπορούσε να περιλαμβάνει πολλά εμβόλια, ώστε να μην χρειάζονται πολλές επισκέψεις στην κλινική. Το κόστος του φαρμάκου θα μειώνεται όσο θα συνεχίζει να μετασχηματίζεται η αλυσσίδα εφοδιασμού, καθώς η έρευνα και η παραγωγή θα επεκτείνονται και στον σημερινό αναπτυσσόμενο κόσμο.

Οι εξελίξεις αυτές θα συντελέσουν σε εντυπωσιακές αλλαγές ως προς τα αποτελέσματα στον τομέα της υγείας. Η παιδική θνησιμότητα στις φτωχές χώρες θα σημειώσει περαιτέρω πτώση και το προσδόκιμο ζωής θα αυξηθεί εντυπωσιακά. Κάπου στο 2080, στον δυτικό κόσμο θα είναι κοντά στα 90 έτη για τους άνδρες και στα 94 για τις γυναίκες. Ωστόσο, όλες αυτές οι εξελίξεις απαιτούν και νέους τρόπους διαχείρισης των θεμάτων της υγείας. Διότι η επιμήκυνση του προσδόκιμου ζωής θα δημιουργήσει νέους κινδύνους συναφείς με τις κοινωνικές τάσεις που θα εκδηλώνονται.

Κάθε επιδημία είναι προϊόν της εποχής της –θεωρία που ανάγεται στον Πλούταρχο (2ος αιώνας). Όπως περιγράφει η Madeline Drexler στο βιβλίο της «Αναδυόμενες Επιδημίες» (Emerging Epidemics), οι στρατιές των Μογγόλων, με τα τρωκτικά που τους ακολουθούσαν, έφεραν την βουβωνική πανώλη από την Ασία στην Ευρώπη. Οι Ισπανοί κονκισταδόροι εξαπέλυσαν την ευλογιά στον Νέο Κόσμο. Η φυματίωση, που προκαλείται από βακτηρίδια τρισευτυχισμένα μέσα στην βρώμα, ευδοκίμησε κατά την Βιομηχανική Επανάσταση. Το πρώτο μισό του 21ου αιώνα μπορεί, με την σειρά του, να εξαπολύσει επίσης μία ορδή από αρρώστιες.

Ένας λόγος θα ήταν η συνεχής αστικοποίηση. Το 2010 κάτι παραπάνω από τον μισό πληθυσμό της γης ζούσε σε πόλεις. Μέχρι το 2050 σχεδόν το 70% θα ζει σε πόλεις, κατά κύριο λόγο στις πυκνοκατοικημένες μητροπόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου. Οι μολύνσεις θα εξαπλώνονται γρήγορα μέσα από τις πυκνοκατοικημένες φτωχογειτονιές, ενώ οι ανεπαρκείς συνθήκες υγιεινής θα επιδεινώνουν το πρόβλημα. Το ίδιο και η κλιματική αλλαγή. Οι ολοένα και υψηλότερες θερμοκρασίες θα επιμηκύνουν την περίοδο αναπαραγωγής των κουνουπιών. Μικροοργανισμοί-Ναπολέοντες, που θα επιδιώκουν την παγκόσμια κυριαρχία, θα επωφεληθούν από την αυξανόμενη διασύνδεση του κόσμου.

Η όλο και πιο διεθνοποιούμενη τροφική αλυσσίδα θα φέρνει παθογόνους μικροοργανισμούς από κάποιο άγνωστο χωράφι στην τοπική σας αγορά. Οι αεροπορικές γραμμές ήδη μεταφέρουν περισσότερους από 2 δισεκατομμύρια επιβάτες κάθε χρόνο, καθιστώντας την εξάπλωση μιας ασθένειας από την μία ήπειρο στην άλλη τόσο εύκολη όσο εύκολο είναι για ένα κουνούπι να τρυπώσει σε ένα Μπόϊνγκ 747. Ίσως κάπως έτσι να έφτασε ο Ιός του Δυτικού Νείλου στην Νέα Υόρκη το 1999.

Ακόμα πιο ανησυχητικές είναι οι αρρώστιες που δεν υπάρχουν ακόμη. Από την δεκαετία του 1970, κάθε χρόνο κάνουν την εμφάνισή τους, σύμφωνα με τον ΠΟΥ, μία ή περισσότερες ασθένειες. Η επόμενη επιδημία μπορεί κάλλιστα να είναι ένας ιός με προέλευση από την άγρια φύση, ο οποίος στην συνέχεια μεταπηδά πολύ προσεκτικά από τα ζώα στον άνθρωπο. Το Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο (SARS), ο ιός HIV/AIDS, ο Έμπολα, ο Ιός του Δυτικού Νείλου –όλα ξεκίνησαν από τα άγρια ζώα.

Η πανδημική γρίπη παραμένει η πιο τρομακτική απειλή. Δύο είναι οι λόγοι που καθιστούν την γρίπη ιδιαίτερα επικίνδυνη. Πρώτον, είναι ένας από τους πιο ευμετάβλητους ιούς. Κάποιο στέλεχος μεταλλάσσεται και ανταλλάσσει γονίδια με κάποιο άλλο, με αποτέλεσμα συχνά να προκύπτει κάποιο στέλεχος έναντι του οποίου ο άνθρωπος δεν διαθέτει κανέναν αμυντικό μηχανισμό. Το δεύτερο πρόβλημα είναι ότι, από την στιγμή που θα υπάρξει ένα στέλεχος, μπορεί εύκολα να εξαπλωθεί.

Η ελονοσία χρειάζεται το κουνούπι για μεσάζοντα. Η γρίπη δεν μπλέκει με τέτοια πράγματα, καθώς μπορεί να εξαπλωθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο με ένα φτάρνισμα. Ο ιός Η1Ν1, αλλιώς γνωστός ως Γρίπη των Χοίρων, εντοπίστηκε στην Βόρεια Αμερική το 2009. Μέσα σε 6 εβδομάδες είχε εξαπλωθεί σε 69 χώρες.

Το ερώτημα δεν είναι αν θα εμφανιστεί μια νέα πανδημία, αλλά πότε και πώς θα αντιδράσει ο κόσμος. Μακροπρόθεσμα θα βοηθήσει η τεχνολογική εξέλιξη. Ο παλιός τρόπος ανάπτυξης των εμβολίων –που απαιτούσε μήνες και πάρα πολλά αυγά κότας– θα αντικατασταθεί από πιο έξυπνες μεθόδους, που χρησιμοποιούν φυτά ή καλλιέργειες κυττάρων. Ακόμα πιο ενθαρρυντικό είναι το γεγονός ότι κάποιοι επιστήμονες εργάζονται για να αναπτύξουν ένα εμβόλιο γενικής χρήσης. Στο μέλλον, ένα και μόνον εμβόλιο γρίπης θα μπορεί να μάς προστατεύει για ολόκληρη την ζωή μας.

Και σε άλλους όμως τομείς της ιατρικής, οι επιστημονικές εξελίξεις –αν και αμφιλεγόμενες, μερικές φορές– είναι ραγδαίες. Δημιουργούνται έτσι στον αναπτυγμένο κόσμο νέες δημογραφικές συνθήκες, οι οποίες ήδη έχουν αρχίσει να δείχνουν την παρουσία τους σε ζωτικούς τομείς, όπως η κοινωνική ασφάλιση, οι υπηρεσίες υγείας, η παραγωγή φαρμάκων και η ιατρική τεχνολογία. Χωρίς αμφιβολία δε, πέρα από αναπτυσσόμενη οικονομική δραστηριότητα, ο τομέας της υγείας θα έχει αυξανόμενο βάρος και στις συμπεριφορές που αφορούν την κατανάλωση και την ιδιωτική αποταμίευση.

Το νέο μάνατζμεντ της υγείας είναι συνεπώς πολλά υποσχόμενο, ίσως δε να κρύβει και θησαυρούς που κανείς για την ώρα δεν φαντάζεται.

*Ανταποκρίτρια του περιοδικού The Economist στην Νέα Υόρκη επιφορτισμένη με θέματα υγείας