Πώς διαμορφώνει η Ευρώπη το πλαίσιο εργασίας στις πλατφόρμες

Τις επερχόμενες αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις που φέρνει η ραγδαία ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου υπηρεσιών λόγω της τεχνολογικής ανάπτυξης και της ραγδαίας ψηφιοποίησης των αγορών εργασίας εξηγεί στο Euro2day.gr η Δρ Μαρίλη Μέξη.

Μιλά για τις πρωτοβουλίες σε επίπεδο ΕΕ και τις προτάσεις που θα συνεισφέρουν στη διασφάλιση των δικαιωμάτων των εργαζομένων καθώς και σε ευρύτερα αναπτυξιακά οφέλη στην ψηφιακή εποχή της οικονομίας της πλατφόρμας, μεταφέροντας τη διεθνή εμπειρία.

Η κ. Μέξη υπηρετεί ως ειδική σύμβουλος της Προέδρου της Δημοκρατίας της Ελλάδας, είναι σύμβουλος στον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας και ανώτερη ερευνήτρια και επικεφαλής ερευνών για την ψηφιακή εργασία στο Albert Hirschman Center of Democracy του Graduate Institute της Γενεύης και στο Ερευνητικό Ινστιτούτο Κοινωνικής Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών, ενώ συμμετέχει ως εμπειρογνώμονας σε επιτροπές διεθνών οργανισμών για το μέλλον της εργασίας.

Η ΕΕ, με την οδηγία που προωθεί, διασφαλίζει ότι οι εργαζόμενοι μέσω ψηφιακών πλατφορμών μπορούν να απολαμβάνουν περισσότερα εργασιακά δικαιώματα και κοινωνικές παροχές;

Όταν η οικονομία της πλατφόρμας «γεννήθηκε» πριν από μια δεκαετία, οι υποστηρικτές της ισχυρίζονταν ότι θα έφερνε επανάσταση στον κόσμο της εργασίας. Ωστόσο οι αισιόδοξες προσδοκίες αποδείχθηκαν μάλλον υπερβολικά ενθουσιώδεις. Τα τελευταία χρόνια, οι εταιρείες-πλατφόρμες που βρίσκονται στον πυρήνα της δέχονται σφοδρή κριτική για τα ανεπαρκή μέτρα προστασίας της απασχόλησης (μη αξιοπρεπής εργασία), την αποκόμιση οφελών εις βάρος των συμβατικών επιχειρήσεων (αθέμιτος ανταγωνισμός) και την ανεπαρκή προστασία των καταναλωτών.

Απαιτείται ευρύς επαναπροσδιορισμός. Η προτεινόμενη οδηγία της ΕΕ αποσκοπεί στον εξορθολογισμό του τοπίου. Παρέχει κατάλογο κριτηρίων ελέγχου στη βάση των οποίων καθορίζεται αν μια ψηφιακή πλατφόρμα-εταιρεία είναι «εργοδότης» (είθισται οι εταιρείες-πλατφόρμες να προβάλλουν το επιχείρημα ότι δεν είναι εργοδότες αλλά ψηφιακοί «μεσάζοντες» και με τον τρόπο αυτό να αποποιούνται των υποχρεώσεών τους για παροχή ασφαλιστικής κάλυψης κ.λπ.).

Σύμφωνα με την προτεινόμενη οδηγία, αν η πλατφόρμα πληροί τουλάχιστον δύο από τα κριτήρια αυτά, τότε τεκμαίρεται νομικά ότι είναι εργοδότης. Συνεπώς, εργαζόμενοι μέσω της εν λόγω πλατφόρμας θα πρέπει να απολαμβάνουν τα εργασιακά και κοινωνικά δικαιώματα που συνάδουν με το καθεστώς του «εργαζομένου» και απορρέουν από αυτό. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι πλατφόρμες θα έχουν το δικαίωμα να προσβάλουν ή να αμφισβητήσουν αυτό τον χαρακτηρισμό, φέροντας οι ίδιες το βάρος της απόδειξης, ότι δηλαδή δεν υπάρχει σχέση (εξαρτημένης) εργασίας.

Μία άλλη σημαντική διάσταση είναι ότι η οδηγία διασφαλίζει τη διαφάνεια στη χρήση αλγορίθμων από τις ψηφιακές πλατφόρμες εργασίας ενώ προτάσσει την προώθηση του κοινωνικού διαλόγου σχετικά με την αλγοριθμική διαχείριση. Οι εργαζόμενοι στις ψηφιακές πλατφόρμες θα προστατεύονται όσον αφορά καταχρηστικές συμπεριφορές που απορρέουν από τη χρήση αλγορίθμων από τις ψηφιακές πλατφόρμες και παρέχει, μεταξύ άλλων, το δικαίωμα αμφισβήτησης των αυτοματοποιημένων αποφάσεων.

Αυτό το νέο πλαίσιο είναι αρκετό για να προστατευθούν τα δικαιώματα όλων των εργαζομένων στις πλατφόρμες;

Εκτιμώ ότι αν η πρόταση εγκριθεί, θα είναι ένα σημαντικό βήμα προς τη βελτίωση των εργασιακών συνθηκών για τα άτομα που εργάζονται μέσω ψηφιακών πλατφορμών, αλλά δεν αρκεί. Η πρόταση της Επιτροπής θα καθιερώσει μόνο ένα ελάχιστο επίπεδο δικαιωμάτων των εργαζομένων στην οικονομία της πλατφόρμας. Αυτό από μόνο του δεν εγγυάται την εξάλειψη των συνθηκών επισφάλειας που επικρατούν στις περισσότερες των περιπτώσεων της ψηφιακής εργασίας. Δεν εγγυάται επίσης πιο δίκαιους μισθούς και πρόσβαση σε καλή και επαρκή κοινωνική προστασία. Μόνο ο κοινωνικός διάλογος και οι συλλογικές συμβάσεις θα το επιτύχουν. Στη Δανία το 2018 υπογράφτηκε η πρώτη συλλογική σύμβαση στην οικονομία της πλατφόρμας ενώ έχουμε και θετικά παραδείγματα με διμερείς συμβάσεις μεταξύ εργαζομένων και πλατφορμών σε πολλές χώρες εντός και εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Τι γίνεται στην περίπτωση των μεμονωμένων αυτοαπασχολούμενων, εκεί που δεν υπάρχουν συλλογικές διαπραγματεύσεις/συμβάσεις; Καλύπτονται από το Σχέδιο Κατευθυντήριων Γραμμών για την εφαρμογή του ενωσιακού δικαίου περί ανταγωνισμού;

Είναι σημαντικό η Επιτροπή να ανακοινώσει δεσμευτικές κατευθυντήριες γραμμές για την ορθή ερμηνεία του άρθρου 101 του ενωσιακού δικαίου περί ανταγωνισμού, το οποίο αποτελεί εμπόδιο για τους μεμονωμένους αυτοαπασχολουμένους (solo self-employed, δηλ. για τα άτομα που εργάζονται εξ ολοκλήρου μόνοι τους και δεν απασχολούν άλλους) ως προς το να συνάπτουν συλλογικές συμβάσεις. Αυτό το σχέδιο κατευθυντήριων γραμμών έχει ως στόχο να διασφαλίσει ότι το ενωσιακό δίκαιο ανταγωνισμού της ΕΕ δεν εμποδίζει τις προσπάθειες ορισμένων μεμονωμένων αυτοαπασχολουμένων να βελτιώσουν συλλογικά τις αποδοχές τους και τις συνθήκες εργασίας τους, ιδιαίτερα όταν αντιμετωπίζουν ανισορροπία στη διαπραγματευτική τους ισχύ.

Το διεθνές εμπόριο αναπτύσσεται ραγδαία, είτε αφορά προϊόντα είτε υπηρεσίες. Κατά συνέπεια, το crowdwork θα πάρει διαστάσεις, δημιουργώντας ευκαιρίες για εργοδότες και εργαζόμενους και στην Ελλάδα. Για να ρυθμιστούν αυτές οι νέες σχέσεις και να προστατεύονται τα δικαιώματα όλων των εργαζομένων στις πλατφόρμες απαιτούνται νέες συμφωνίες στο πλαίσιο του διασυνοριακού εμπορίου;

Διεθνώς, το ψηφιακό εμπόριο και η γεωγραφικά διεσπαρμένη οικονομία της πλατφόρμας εξαπλώνονται ταχέως, δημιουργώντας αυξημένη ζήτηση για εξ αποστάσεως εργασία. Αναδύεται ένας πραγματικά συνδεδεμένος κόσμος με κατηγορίες εργαζομένων να λειτουργούν πέρα από γεωγραφικά ή κλαδικά σύνορα, αλλάζοντας συχνά επαγγέλματα αλλά και εργασιακούς ρόλους. To crowdwork θέτει πρωτόγνωρες προκλήσεις για τις χώρες και τους διεθνείς οργανισμούς. Βασικά, έχει συντελέσει στην προώθηση του Διεθνούς Εμπορίου Υπηρεσιών.

Η Γενική Συμφωνία για το Εμπόριο Υπηρεσιών (GATS) -η οποία είναι μία από τις συμφωνίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (ΠΟΕ)- περιγράφει αυτό το είδος εμπορίου υπηρεσιών ως Τρόπο Παροχής Υπηρεσιών 1 (Διασυνοριακό Εμπόριο), όπου «οι υπηρεσίες παρέχονται από την επικράτεια ενός μέλους στην επικράτεια οποιουδήποτε άλλου μέλους».

Το ενδιαφέρον είναι ότι η οικονομία της πλατφόρμας που αφορά στο crowdwork μπορεί να χρησιμεύσει ως καταλύτης για την περαιτέρω προώθηση του διασυνοριακού εμπορίου υπηρεσιών στο μέλλον. Το μερίδιο των υπηρεσιών στο παγκόσμιο εμπόριο έχει αυξηθεί από μόλις 9% το 1970 σε πάνω από 20% το 2019 και προβλέπεται ότι οι υπηρεσίες θα μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν έως και το ένα τρίτο του παγκόσμιου εμπορίου μέχρι το 2040.

Η εξέλιξη αυτή εξετάζεται με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον αυτή τη στιγμή από τους διεθνείς οργανισμούς (Ηνωμένα Εθνη, Διεθνής Οργανισμός Εργασίας, ΠΟΕ), καθώς και η διασύνδεση των πολιτικών απασχόλησης και εμπορίου μέσω της ενίσχυσης των παγκόσμιων εργασιακών προτύπων στις διεθνείς συμβάσεις εμπορίου.

Θα χρειαστεί και η Ελλάδα να συμμετάσχει ενεργά στις εξελίξεις που έρχονται και στη διαμόρφωση λύσεων τόσο σε ευρωπαϊκό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο, ώστε να καταστεί δυνατή η ανθεκτικότητα του κόσμου της εργασίας μέσα σε ένα περιβάλλον υψηλής κινητικότητας και πολυπλοκότητας.

Είναι και θέμα ανταγωνιστικότητας για την Ελλάδα να συμβαδίσει με αυτές τις τάσεις;

Πρέπει και στη χώρα μας να θεμελιώσουμε τεχνοκρατικά αλλά και πολιτικά με όρους εθνικής στρατηγικής, την αποτελεσματική διασύνδεση των πολιτικών (policy interconnectedness). Οι χώρες με έντονη και δυναμική διεθνή παρουσία συνειδητοποιούν ότι απαιτείται πλέον ένα νέο σύγχρονο toolkit πολιτικής, όπου οι πολιτικές απασχόλησης αναπτύσσονται και ασκούνται σε συνέργεια με τις πολιτικές προώθησης της ανταγωνιστικότητας μιας χώρας και της ενίσχυσης της θέσης της στο παγκόσμιο εμπόριο.

Ιδιαίτερα η προσέλκυση Αμεσων Ξένων Επενδύσεων για την ανάπτυξη της ψηφιακής οικονομίας (το λεγόμενο digital FDI) θα συμβάλει στην αύξηση της ικανότητας και της ανταγωνιστικότητας, ειδικά για τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις (π.χ. εισχώρησή τους σε μεγαλύτερα οικοσυστήματα πλατφορμών e-commerce) και θα δημιουργήσει ζήτηση για νέες ειδικότητες και πολλές νέες δουλειές. Οι ψηφιακές ΑΞΕ όχι μόνο φέρνουν κεφάλαια αλλά και ενσωματωμένη ψηφιακή γνώση και τεχνολογία, ενώ δημιουργούν θέσεις εργασίας και ενισχύουν την παραγωγικότητα. Ωστόσο, η προσέλκυση ΑΞΕ στην ψηφιακή οικονομία απαιτεί διαφορετικό σχεδιασμό, καθότι οι ψηφιακές εταιρείες έχουν επιχειρηματικά μοντέλα που διαφέρουν από τις παραδοσιακές επιχειρήσεις. Η Νοτιοανατολική Ασία είναι ένα αξιοσημείωτο παράδειγμα όπου οι πολιτικές και τα μέτρα έχουν ενθαρρύνει τις ψηφιακές επενδύσεις στο ευρύτερο πεδίο της οικονομίας της πλατφόρμας.

Επίσης, σύμφωνα με τα δεδομένα που έχουμε, το επίπεδο των ψηφιακών δεξιοτήτων στην οικονομία είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας που παρακινεί το "digital FDI" στην ψηφιακή οικονομία σε κλάδους-κλειδιά για το μέλλον της εργασίας -όπως είναι οι τομείς της υγείας, των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, και σε πεδία όπως το e-commerce, όπου η οικονομία της πλατφόρμας δυναμικά παρεισφρέει. Όλες αυτές οι τάσεις συνιστούν μια σειρά αλλεπάλληλων προκλήσεων και πολλαπλών οικονομικών και κοινωνικών διεργασιών που οδηγούν σε ένα νέο, στο οποίο η χώρα μας καλείται όχι μόνο να προσαρμοστεί αλλά και να ηγηθεί υπό κατάλληλες προϋποθέσεις.

To crowdwork έχει συντελέσει στη δημιουργία μίας παγκοσμιοποιημένης αγοράς εργασίας, όπου απαιτούνται ενιαίοι παγκόσμιοι κανόνες. Εν κατακλείδι, ποιες προτάσεις συζητούνται στην Ευρώπη, στον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας και άλλους αρμόδιους οργανισμούς στους οποίους συμμετέχετε;

Η ανισότητα αποτελεί καθοριστική πρόκληση των αγορών εργασίας της νέας ψηφιακής εποχής. Απαιτούνται δίκαιες συνθήκες εργασίας για freelancers και crowdworkers, που έχουν αποκλειστεί σε μεγάλο βαθμό από τα συστήματα κοινωνικής προστασίας. Μια πιθανή λύση είναι η μετάβαση προς την καθολική κοινωνική προστασία, που είναι ουδέτερη όσον αφορά τις μορφές απασχόλησης και αυτοαπασχόλησης.

Αυτό θα μπορούσε να περιλαμβάνει φορητές (portable) παροχές που να συνδέονται με τον εργαζόμενο και όχι με την εργασία και «ασφάλιση για την υποαπασχόληση» ή κοινωνική ασφάλιση που να αντιμετωπίζει το κυμαινόμενο και ευκαιριακό εισόδημα. Αν λάβουμε υπόψη τις διασυνοριακές πτυχές και τον ετερογενή χαρακτήρα της εργασίας και των αγορών πλατφορμών, η δημιουργία ενός παγκόσμιου Παρατηρητηρίου για την οικονομία της πλατφόρμας θα μπορούσε να ενισχύσει τις συνέργειες και να προσδώσει πολιτική συνοχή.

Ένα τέτοιο Παρατηρητήριο θα μπορούσε να επιφορτιστεί με την παρακολούθηση και την παροχή υποστήριξης σε επίπεδο χώρας για ζητήματα όπως συνθήκες εργασίας, διαχείριση και έλεγχος με χρήση αλγορίθμων ή διασυνοριακή συνεργασία στον τομέα της κοινωνικής ασφάλισης. Η διαχείριση θα μπορούσε να αναληφθεί από έναν υφιστάμενο διεθνή θεσμό με ισχυρή ατζέντα κανονιστικών προτύπων για την εργασία όπως είναι ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας (ILO) σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτή είναι μια πρόταση που θα μπορούσε η χώρα μας να θέσει και να προωθήσει στα μεγάλα διεθνή φόρα.

Επιπλέον, οι διασυνοριακές πλατφόρμες προσφέρουν ευκαιρίες απσχόλησης και αύξησης του εισοδήματος, κυρίως δίνουν τη δυνατότητα να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους οι εργαζόμενοι στις διεθνείς αγορές ενώ η ευελιξία τους τις κάνει εύκολα προσβάσιμες σε πολλές κατηγορίες εργαζομένων πλήρους ή μερικής απασχόλησης, οι οποίοι δεν έχουν επαρκή πρόσβαση στις εγχώριες αγορές εργασίας. Για την καλύτερη όμως αξιοποίησή τους θα πρέπει να υπάρξει και στην Ελλάδα ευρύς δημόσιος διάλογος. Κυρίως, θα χρειαστεί να διασφαλιστεί ότι οι δραστηριότητες των freelance crowdworkers μεταφράζονται σε ευρύτερα οφέλη για τις χώρες όπου διαβιούν οι εν λόγω εργαζόμενοι.

Ως εκ τούτου, υπάρχει ανάγκη για αποτελεσματικότερη λειτουργία των συστήματων φορολογίας εισοδήματος των μη εντοπίων ελεύθερων επαγγελματιών με προβλέψιμο και δίκαιο τρόπο για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη. Μέχρι στιγμής, οι χώρες της ΕΕ ηγούνται αυτών των πρωτοβουλιών, προτείνοντας τρόπους απόκτησης δεδομένων αναφορικά με τα εισοδήματα απευθείας από εταιρείες πλατφορμών. Εναπόκειται στις κυβερνήσεις, τις επιχειρήσεις, τους κοινωνικούς εταίρους και άλλους σχετικούς μετόχους να ενωθούν για να αναπτύξουν λύσεις που να διασφαλίζουν δίκαιες συνθήκες εργασίας, κοινωνική προστασία, καινοτόμα φορολογικά συστήματα και ευρύτερα αναπτυξιακά οφέλη στην ψηφιακή εποχή της οικονομίας της πλατφόρμας.