Εκθεση ΕΕ: Ερωτήσεις και απαντήσεις για το κράτος δικαίου

Η έκθεση για το κράτος δικαίου είναι προληπτικό εργαλείο και μέρος του ετήσιου κύκλου για το κράτος δικαίου. Συμπληρώνει άλλους μηχανισμούς και μέσα σε επίπεδο ΕΕ, καθένα από τα οποία έχει δικό του σκοπό και αποτελούν από κοινού τη λεγόμενη «εργαλειοθήκη της ΕΕ για το κράτος δικαίου».

Στόχος της έκθεσης είναι η παρακολούθηση και η αξιολόγηση των σημαντικών εξελίξεων όσον αφορά την κατάσταση του κράτους δικαίου, τόσο των θετικών όσο και των αρνητικών.

Κατά τον προσδιορισμό των σχετικών προκλήσεων, η έκθεση επιδιώκει να στηρίξει τα κράτη μέλη στην προάσπιση του κράτους δικαίου, σε συνεργασία με την Επιτροπή, τα λοιπά κράτη μέλη και βασικά ενδιαφερόμενα μέρη, όπως η Επιτροπή της Βενετίας. Η έκθεση έχει καταστεί βασικό σημείο αναφοράς σε ενωσιακό και εθνικό επίπεδο. 

Η ειδική παρακολούθησή της οδήγησε σε ισχυρότερη κοινή κατανόηση των εξελίξεων σε εθνικό επίπεδο, συμβάλλοντας στον εντοπισμό των κινδύνων, στην ανάπτυξη πιθανών λύσεων και στην έγκαιρη στόχευση της στήριξης.

Η έκθεση καλύπτει τις εξελίξεις σε τέσσερις βασικούς τομείς: τα συστήματα απονομής δικαιοσύνης, το πλαίσιο για την αντιμετώπιση της διαφθοράς, την ελευθερία και την πολυφωνία των μέσων μαζικής επικοινωνίας, καθώς και άλλα θεσμικά ζητήματα που συνδέονται με το σύστημα ελέγχων και ισορροπιών.

Η έκθεση του 2024 παρουσιάζει μια αξιολόγηση της κατάστασης του κράτους δικαίου στα κράτη μέλη, συμπεριλαμβανομένης της συνέχειας στις συστάσεις που διατυπώθηκαν το 2023, και των σημαντικών εξελίξεων σε επίπεδο ΕΕ από τον Ιούλιο του 2023 και μετά.

Αποτελείται από μια γενική έκθεση και επιμέρους κεφάλαια ανά χώρα για τα κράτη μέλη της ΕΕ και, για πρώτη φορά, για τέσσερις χώρες της διεύρυνσης. Για τα κράτη μέλη, η έκθεση περιλαμβάνει επίσης ειδικές συστάσεις που έχουν στόχο, αφενός, να τα ενισχύσουν περαιτέρω στις προσπάθειές τους να προωθήσουν τις εν εξελίξει μεταρρυθμίσεις και, αφετέρου, να τα βοηθήσουν να εντοπίσουν τους τομείς στους οποίους απαιτούνται βελτιώσεις.

Την ίδια ώρα έρευνα του Ευρωβαρόμετρου έδειξε ότι επτά στους 10 Ευρωπαίους θεωρούν διαδεδομένη τη διαφθορά, με το ποσοστό βεβαιότητας των πολιτών στην Ελλάδα να «πιάνει» το 98%!

Γιατί συμπεριλήφθηκαν στην έκθεση ορισμένες χώρες της διεύρυνσης και πώς επιλέχθηκαν;

Η συμπερίληψη ορισμένων χωρών της διεύρυνσης είναι η κύρια καινοτομία της έκθεσης του 2024 για το κράτος δικαίου. Πέρα από τα σαφή οικονομικά οφέλη και τα οφέλη για την ασφάλεια που συνεπάγεται μια ευρύτερη Ένωση, η ΕΕ έχει δεσμευτεί να προωθήσει το κράτος δικαίου ως κεντρικό στοιχείο για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία σε παγκόσμιο επίπεδο και στις γειτονικές της χώρες. Βασικός στόχος της διεύρυνσης της ΕΕ είναι η σταθερή εδραίωση του κράτους δικαίου στην ήπειρό μας.

Η συμπερίληψη των πλέον προηγμένων χωρών της διεύρυνσης στην έκθεση του 2024 για το κράτος δικαίου έχει ως στόχο να τις θέσει σε ισότιμη βάση με τα κράτη μέλη σε πρώιμο στάδιο. Έτσι θα στηριχθούν οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες των χωρών αυτών για την επίτευξη μη αναστρέψιμης προόδου όσον αφορά τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου πριν από την προσχώρηση, και για την εγγύηση διαρκών υψηλών προτύπων μετά την προσχώρηση.

Ως εκ τούτου, η Επιτροπή κάλεσε την Αλβανία, το Μαυροβούνιο, τη Βόρεια Μακεδονία και τη Σερβία να συμμετάσχουν στην έκθεση του 2024 με βάση αντικειμενικά, αξιοκρατικά κριτήρια τόσο όσον αφορά το επίσημο στάδιο προόδου στην αντίστοιχη διαδικασία προσχώρησής τους όσο και το επίπεδο ετοιμότητας ειδικά για θέματα που σχετίζονται με το κράτος δικαίου. Η προσέγγιση αυτή επιτρέπει την επέκταση και σε άλλες χώρες της διεύρυνσης στο μέλλον, όπως προβλέπεται στις πολιτικές κατευθύνσεις της προέδρου για την επόμενη Ευρωπαϊκή Επιτροπή.

Πώς ανταποκρίθηκαν τα κράτη μέλη στις συστάσεις που διατυπώθηκαν στην έκθεση του 2023;

Η έκθεση του 2024 εξετάζει ιδίως τον τρόπο με τον οποίο τα κράτη μέλη έδωσαν συνέχεια στις συστάσεις που εκδόθηκαν πέρυσι. Η έκθεση διαπιστώνει ότι τα κράτη μέλη έδωσαν συνέχεια, σε διαφορετικό βαθμό, στο 68 % των συστάσεων που διατυπώθηκαν το 2023, ποσοστό παρόμοιο με εκείνο της περσινής έκθεσης. Για κάθε σύσταση του 2023 παρέχεται αξιολόγηση της προόδου που έχει σημειωθεί. Σε αυτή τη βάση, και λαμβανομένων υπόψη των νέων εξελίξεων, η έκθεση του 2024 περιλαμβάνει επικαιροποιημένη δέσμη ειδικών ανά χώρα συστάσεων για κάθε κράτος μέλος.

Οι συστάσεις αυτές είτε αποτελούν συνέχεια συστάσεων του περασμένου έτους, όπου η εφαρμογή ήταν μηδενική ή μερική, είτε αντιμετωπίζουν νέες προκλήσεις. Έχουν καταρτιστεί σύμφωνα με τις αρχές που καθορίζονται στη μεθοδολογία της έκθεσης.

Στόχος των συστάσεων είναι να στηρίξουν τα κράτη μέλη στις προσπάθειές τους να προωθήσουν τρέχουσες ή προγραμματισμένες μεταρρυθμίσεις, να ενθαρρύνουν θετικές εξελίξεις και να τα βοηθήσουν να εντοπίσουν πού ενδέχεται να χρειαστούν βελτιώσεις σε πρόσφατες αλλαγές ή μεταρρυθμίσεις. Στα κεφάλαια ανά χώρα, η Επιτροπή εξακολούθησε να παρακολουθεί τις προκλήσεις και τις εξελίξεις που προσδιορίστηκαν στις προηγούμενες εκθέσεις, εμβαθύνοντας την αξιολόγησή της σε ορισμένους τομείς.

Πώς παρακολούθησε η Κομισιόν τις συστάσεις και πώς αξιολόγησε την εφαρμογή τους;

Η Επιτροπή καλεί τα κράτη μέλη να πραγματοποιήσουν συνεδριάσεις τεχνικής παρακολούθησης για να συζητήσουν τις συστάσεις που περιλαμβάνονται στην έκθεση. Πολλά κράτη μέλη ανταποκρίθηκαν ενεργά και συμμετείχαν σε αυτόν τον πρόσθετο τεχνικό διάλογο. Επιπλέον, πραγματοποιήθηκαν τακτικές διμερείς συναντήσεις σε πολιτικό επίπεδο, ενώ οι Επίτροποι συνέχισαν επίσης να συζητούν την έκθεση για το κράτος δικαίου με αντιπροσώπους των εθνικών κοινοβουλίων. Οι επισκέψεις σε χώρες έδωσαν την ευκαιρία ανταλλαγής απόψεων σχετικά με τη συνέχεια που δόθηκε στις συστάσεις που διατυπώθηκαν στην έκθεση του 2023.

Η ανάλυση στην έκθεση περιλαμβάνει αξιολόγηση της προόδου που σημείωσαν τα κράτη μέλη όσον αφορά την εφαρμογή των συστάσεων του 2023, βάσει ποιοτικής ανάλυσης των εξελίξεων από τον Ιούλιο του 2023, λαμβανομένου υπόψη του συνολικού πλαισίου στα κράτη μέλη. Ανάλογα με την πρόοδο που έχει σημειωθεί στα επιμέρους σημεία κάθε σύστασης, η αξιολόγηση στην οποία κατέληξε η Επιτροπή για κάθε περίπτωση έφερε έναν από τους ακόλουθους χαρακτηρισμούς: μηδενική πρόοδος, κάποια πρόοδος, σημαντική πρόοδος, και πλήρης εφαρμογή.

Η έκθεση δείχνει ότι καταβάλλονται σημαντικές προσπάθειες για την εφαρμογή των συστάσεων της έκθεσης. Ανάλογα με τη φύση και το αντικείμενό τους, ορισμένες συστάσεις μπορεί να χρειαστούν περισσότερο χρόνο για την εφαρμογή απ' ό,τι ο ετήσιος κύκλος των εν λόγω εκθέσεων. Αυτό μπορεί να οφείλεται στην ανάγκη για εκτενείς πολιτικές διαβουλεύσεις και διαβουλεύσεις με τα ενδιαφερόμενα μέρη, ή στο γεγονός ότι οι εκλογικοί κύκλοι μπορούν να διακόψουν την πρόοδο της προετοιμασίας και έγκρισης της νομοθεσίας.

Ποιες είναι οι αρχές για την επιλογή των συστάσεων;

Σύμφωνα με τον προληπτικό χαρακτήρα της έκθεσης και με βάση τον συνεχή διάλογο με τα κράτη μέλη, στόχος αυτών των νέων συστάσεων είναι:

i) να στηρίξουν τα κράτη μέλη στις προσπάθειές τους να προωθήσουν τις μεταρρυθμίσεις· ii) να ενθαρρύνουν τις θετικές εξελίξεις· και iii) να προσδιοριστεί πού ενδέχεται να χρειαστούν βελτιώσεις ή παρακολούθηση των μεταρρυθμίσεων, μεταξύ άλλων με σκοπό την αντιμετώπιση συστημικών προκλήσεων σε ορισμένες περιπτώσεις.

Οι συστάσεις απορρέουν άμεσα από την ανάλυση που περιλαμβάνεται στα κεφάλαια ανά χώρα και έχουν ως στόχο να καθοδηγήσουν τα κράτη μέλη να λάβουν τα κατάλληλα μέτρα για την αντιμετώπιση των ανησυχιών που εκφράστηκαν. Οι συστάσεις δεν προδικάζουν κατ' ουδένα τρόπο τις διαδικασίες που μπορεί να κινήσει η Επιτροπή βάσει άλλων νομικών πράξεων, όπως οι διαδικασίες επί παραβάσει ή ο κανονισμός για την αιρεσιμότητα.

• Όλα τα κράτη μέλη υπόκεινται σε ειδικές ανά χώρα συστάσεις, με πλήρη σεβασμό των αρχών της ίσης μεταχείρισης και της αναλογικότητας.
• Οι συστάσεις της έκθεσης βασίζονται σε εμπεριστατωμένη αξιολόγηση στα κεφάλαια ανά χώρα και στην εφαρμογή αντικειμενικών κριτηρίων που βασίζονται στο δίκαιο της ΕΕ ή σε ευρωπαϊκά και διεθνή πρότυπα.
• Οι συστάσεις είναι ανάλογες προς τις προκλήσεις που εντοπίστηκαν. Ενθαρρύνουν επίσης την επιδίωξη θετικών μεταρρυθμιστικών προσπαθειών.
• Οι συστάσεις είναι επαρκώς ειδικές ώστε να επιτρέπουν στα κράτη μέλη να δίνουν συγκεκριμένη και αξιοποιήσιμη συνέχεια, λαμβάνοντας παράλληλα υπόψη τις εθνικές αρμοδιότητες, τα νομικά συστήματα και το θεσμικό πλαίσιο, ανάλογα με την περίπτωση.
• Κατά την κατάρτιση των συστάσεων η Επιτροπή έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στη συνοχή και τις συνέργειες με άλλες διαδικασίες, όπως το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο, ο κανονισμός για την αιρεσιμότητα και τα εθνικά σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας.
• Οι μελλοντικές εκδόσεις της έκθεσης για το κράτος δικαίου θα καλύψουν τη συνέχεια που θα δοθεί στις συστάσεις.

Στην παρούσα έκθεση δεν υπάρχουν συστάσεις για τις χώρες της διεύρυνσης. Οι συστάσεις αυτές εκδίδονται αποκλειστικά στο πλαίσιο της ετήσιας δέσμης μέτρων για τη διεύρυνση.

Πώς εκπόνησε η Κομισιόν την έκθεση του 2024 για το κράτος δικαίου;

Η έκδοση του 2024 είναι το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας χωρίς αποκλεισμούς με τα κράτη μέλη και τα ενδιαφερόμενα μέρη και ακολουθεί την ίδια δημόσια μεθοδολογία με τις προηγούμενες εκθέσεις, κατόπιν επικαιροποίησης έπειτα από συζητήσεις με τα κράτη μέλη.

Τον Νοέμβριο του 2023 ζητήθηκε η γνώμη των κρατών μελών σχετικά με το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε με σκοπό τη συλλογή στοιχείων για την πέμπτη έκθεση. Μεταξύ Δεκεμβρίου 2023 και Ιανουαρίου 2024 η Επιτροπή έλαβε γραπτές παρατηρήσεις από τα κράτη μέλη και περίπου 250 γραπτές εισηγήσεις από ενδιαφερόμενα μέρη σχετικά με τις ειδικές εξελίξεις στα κράτη μέλη, καθώς και σε ενωσιακό επίπεδο. Οι χώρες της διεύρυνσης παρείχαν επίσης γραπτές επικαιροποιήσεις, συμπληρώνοντας τις πληροφορίες που παρασχέθηκαν στο πλαίσιο της διαδικασίας διεύρυνσης.

Μεταξύ Ιανουαρίου και Απριλίου 2024 πραγματοποιήθηκαν διαδικτυακά περισσότερες από 650 συνεδριάσεις στο πλαίσιο των επισκέψεων σε χώρες και στα 27 κράτη μέλη, καθώς και στις τέσσερις χώρες της διεύρυνσης, ενώ η Επιτροπή συζήτησε τις εξελίξεις στον τομέα του κράτους δικαίου με περισσότερες από 900 εθνικές αρχές, συμπεριλαμβανομένων δικαστικών αρχών και αρχών επιβολής του νόμου, καθώς και με άλλα ενδιαφερόμενα μέρη, όπως ενώσεις δημοσιογράφων, ενώσεις δικαστών και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Όλες οι χώρες είχαν την ευκαιρία να παράσχουν εμπεριστατωμένα στοιχεία για την επικαιροποίηση των κεφαλαίων τους πριν από την έκδοση της πέμπτης έκθεσης για το κράτος δικαίου.

Το ενωσιακό δίκτυο για το κράτος δικαίου, το οποίο δημιουργήθηκε το 2020, εξακολούθησε να λειτουργεί ως δίαυλος επικοινωνίας μεταξύ της Επιτροπής και των κρατών μελών. Οι χώρες της διεύρυνσης έχουν επίσης κληθεί να ορίσουν σημείο επαφής, ενώ από τον Μάιο του 2024 συμμετέχουν ως παρατηρητές σε αυτό το δίκτυο.

Πώς αξιολόγησε η Επιτροπή τις εξελίξεις ως προς το κράτος δικαίου σε εθνικό επίπεδο;

Οι αξιολογήσεις που περιέχονται στα κεφάλαια ανά χώρα καταρτίστηκαν σύμφωνα με τη μεθοδολογία της Επιτροπής, η οποία είναι δημόσια και έχει συζητηθεί με τα κράτη μέλη. Οι εργασίες βασίζονται σε διάφορες πηγές και επικεντρώνονται στους τέσσερις βασικούς πυλώνες της έκθεσης: το σύστημα απονομής δικαιοσύνης, το πλαίσιο για την καταπολέμηση της διαφθοράς, την ελευθερία και την πολυφωνία στα μέσα μαζικής επικοινωνίας και άλλους θεσμικούς ελέγχους και ισορροπίες. Για κάθε πυλώνα, η μεθοδολογία παρέπεμπε στις σχετικές με την αξιολόγηση διατάξεις του ενωσιακού δικαίου και στα σχετικά ευρωπαϊκά πρότυπα. Παρέπεμπε επίσης σε γνώμες και συστάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης, οι οποίες παρείχαν χρήσιμη καθοδήγηση.

Τα κεφάλαια ανά χώρα βασίζονται σε ποιοτική αξιολόγηση που διενεργήθηκε από την Επιτροπή και επικεντρώνονται σε σύνθεση των σημαντικών εξελίξεων μετά την έκδοση της τελευταίας έκθεσης. Η αξιολόγηση καλύπτει τόσο τις προκλήσεις όσο και τις θετικές εξελίξεις, συμπεριλαμβανομένων των ορθών πρακτικών. Στο κεφάλαιο κάθε χώρας, η ανάλυση επικεντρώνεται ιδιαίτερα σε θέματα στα οποία σημειώθηκαν σημαντικές εξελίξεις είτε παραμένουν, κατά την περίοδο αναφοράς, οι σημαντικές προκλήσεις που είχαν εντοπιστεί στο πλαίσιο της προηγούμενης έκθεσης. Για τις χώρες της διεύρυνσης, παράλληλα με την εστίαση στις πρόσφατες εξελίξεις, παρέχεται επίσης επισκόπηση της κατάστασης αναφοράς στις χώρες για να εδραιωθεί η αξιολόγηση.

Τα ειδικά ανά χώρα κεφάλαια δεν αποσκοπούν στην παροχή εξαντλητικής περιγραφής της κατάστασης του κράτους δικαίου σε εθνικό επίπεδο, αλλά εστιάζουν στην παρουσίαση των σημαντικότερων εξελίξεων. Οι ειδικές συστάσεις που είναι προσαρμοσμένες σε κάθε κράτος μέλος απορρέουν άμεσα από τις αξιολογήσεις που περιλαμβάνονται στα ειδικά ανά χώρα κεφάλαια.

Ποια είναι η προστιθέμενη αξία της έκθεσης για το κράτος δικαίου;

Κάθε χρόνο από το 2020, η έκθεση για το κράτος δικαίου, εξετάζοντας συστηματικά και αντικειμενικά τις εξελίξεις στον τομέα του κράτους δικαίου σε όλα τα κράτη μέλη, ανέδειξε ότι το κράτος δικαίου είναι καίριας σημασίας για τους πολίτες και τις επιχειρήσεις σε κάθε μέρος της ΕΕ. Πέντε χρόνια αργότερα, η ετοιμότητα των κρατών μελών και της ΕΕ στο σύνολό της για τον εντοπισμό, την πρόληψη και την αντιμετώπιση αναδυόμενων προκλήσεων έχει βελτιωθεί σημαντικά. Αυτό καταδεικνύεται επίσης από τη δέσμευση και τη συνεργασία που κατέδειξαν εκ νέου τα κράτη μέλη κατά την κατάρτιση της φετινής έκθεσης.

Η έκθεση έχει αναδειχθεί σε πραγματική κινητήρια δύναμη θετικών μεταρρυθμίσεων — η φετινή έκδοση δείχνει ξανά ότι καταβάλλονται σημαντικές προσπάθειες στα κράτη μέλη για να δοθεί συνέχεια στις συστάσεις του προηγούμενου έτους και να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις που επισημάνθηκαν. Ταυτόχρονα, ανάλογα με τη φύση και το αντικείμενό τους, ορισμένες συστάσεις μπορεί να χρειαστούν περισσότερο χρόνο για την εφαρμογή απ' ό,τι ο ετήσιος κύκλος.

Συνολικά, έχει δοθεί συνέχεια, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό, στα δύο τρίτα των συστάσεων που εκδόθηκαν το 2023 σχετικά με σημαντικές μεταρρυθμίσεις στα εθνικά συστήματα απονομής δικαιοσύνης, τα πλαίσια για την καταπολέμηση της διαφθοράς, την ελευθερία και την πολυφωνία των μέσων μαζικής επικοινωνίας και άλλους θεσμικούς ελέγχους και ισορροπίες. Οι συστάσεις του 2024 έχουν ως στόχο να βοηθήσουν και να στηρίξουν τα κράτη μέλη στις προσπάθειές τους να προωθήσουν τις εν εξελίξει μεταρρυθμίσεις και να εντοπίσουν τους τομείς στους οποίους ενδέχεται να χρειαστούν άλλες βελτιώσεις για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων ανησυχιών.

Η έκθεση για το κράτος δικαίου ενημερώνει τόσο τον πολιτικό όσο και τον τεχνικό διάλογο σχετικά με το κράτος δικαίου τόσο σε ενωσιακό όσο και σε εθνικό επίπεδο. Είναι καίριας σημασίας για τις προσπάθειές μας να προωθήσουμε και να διασφαλίσουμε το κράτος δικαίου στην ΕΕ. Αυτό επιβεβαιώθηκε στη θετική αξιολόγηση του ετήσιου διαλόγου του Συμβουλίου για το κράτος δικαίου το 2023, ο οποίος επισημοποίησε την έκθεση για το κράτος δικαίου ως βάση του διαλόγου.

Χρησιμοποιείται επίσης ως βάση για συζητήσεις στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με γενικές συζητήσεις και ειδικές ανά χώρα ακροάσεις και συνεδριάσεις που διοργανώνονται στο πλαίσιο πιλοτικής πρωτοβουλίας για τη δημοκρατία, το κράτος δικαίου και τα θεμελιώδη δικαιώματα, καθώς και μιας νέας ομάδας παρακολούθησης της δημοκρατίας, του κράτους δικαίου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Σε εθνικό επίπεδο, η Επιτροπή παρουσίασε και συζήτησε τα ειδικά ανά χώρα πορίσματα της ετήσιας έκθεσης για το κράτος δικαίου σε πολλά εθνικά κοινοβούλια. Επιπλέον, η Επιτροπή συνέχισε να διοργανώνει εθνικούς διαλόγους για το κράτος δικαίου από κοινού με τον Οργανισμό Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, φέρνοντας σε επαφή διάφορα εθνικά ενδιαφερόμενα μέρη σε εθνικό επίπεδο και επιδιώκοντας να τους συμπεριλάβει στενότερα στη συνέχεια που δόθηκε στις εκθέσεις για το κράτος δικαίου.

Ποια ήταν τα ενδιαφερόμενα μέρη των οποίων ζητήθηκε η γνώμη σχετικά με την παρούσα έκθεση;

Η Επιτροπή πραγματοποίησε στοχευμένες διαβουλεύσεις με τα ενδιαφερόμενα μέρη, κατά τις οποίες υποβλήθηκαν γενικές και ειδικές ανά χώρα παρατηρήσεις από διάφορους οργανισμούς της ΕΕ, ευρωπαϊκά δίκτυα, εθνικές και ευρωπαϊκές οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και επαγγελματικές ενώσεις, καθώς και διεθνείς και ευρωπαϊκούς φορείς.

Στους παράγοντες αυτούς περιλαμβάνονταν: ο Οργανισμός Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Δικαστικών Συμβουλίων (ENCJ), το Ευρωπαϊκό Δίκτυο των Προέδρων των Ανωτάτων Δικαστηρίων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το Ευρωπαϊκό Δίκτυο των Εθνικών Οργανισμών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (ENNHRI), το Συμβούλιο των Δικηγορικών Συλλόγων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (CCBE), το Συμβούλιο της Ευρώπης, το Γραφείο του Ύπατου Αρμοστή των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα και ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), καθώς και εθνικές και διεθνείς οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και οργανώσεις δημοσιογράφων.

Η έκθεση βασίζεται επίσης σε σειρά μελετών και εκθέσεων, όπως το παρατηρητήριο για την πολυφωνία στα μέσα μαζικής επικοινωνίας, το Ευρωβαρόμετρο, ή ο πίνακας αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης.

Πώς θα στηρίξει η Κομισιόν τα κράτη μέλη και τις χώρες της διεύρυνσης στην αντιμετώπιση των προκλήσεων που εντοπίστηκαν;

Υπάρχουν ήδη αρκετά μέσα και ευκαιρίες χρηματοδότησης για τη στήριξη των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων με την παροχή τεχνικής βοήθειας και τη χρηματοδότηση έργων. Για παράδειγμα, από το 2017, η Επιτροπή διαθέτει ειδικό Μέσο Τεχνικής Υποστήριξης για τις μεταρρυθμίσεις του κράτους δικαίου στα κράτη μέλη. Η υποστήριξη μπορεί να λάβει τη μορφή επιτόπιων αποστολών εμπειρογνωμόνων και διερευνητικών αποστολών, ανταλλαγής σχετικών βέλτιστων πρακτικών, διαγνωστικών αναλύσεων, καθώς και ανάπτυξης και εφαρμογής στοχευμένων λύσεων.

Επιπλέον, οι συστάσεις έχουν ως στόχο να καθοδηγήσουν τα κράτη μέλη να λάβουν μέτρα για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων ανησυχιών ή τομέων στους οποίους πρέπει να δοθεί συνέχεια που εντοπίζει η έκθεση. Η Επιτροπή είναι έτοιμη να βοηθήσει περαιτέρω τα κράτη μέλη στην εφαρμογή των συστάσεων, μεταξύ άλλων μέσω διμερών τεχνικών διαλόγων.

Άλλα προγράμματα της Επιτροπής, όπως τα προγράμματα για τη δικαιοσύνη και τους πολίτες, την ισότητα, τα δικαιώματα και τις αξίες, βοηθούν επίσης τα κράτη μέλη να αντιμετωπίσουν τα προβλήματα, μεταξύ άλλων μέσω προσκλήσεων υποβολής προτάσεων ανοικτών στην κοινωνία των πολιτών και σε άλλους ενδιαφερόμενους φορείς.

Προκειμένου να υλοποιηθούν ορισμένες ειδικές ανά χώρα συστάσεις που αφορούν το κράτος δικαίου στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου με συγκεκριμένες μεταρρυθμίσεις και επενδυτικά μέτρα, η Επιτροπή συμφώνησε με αρκετά κράτη μέλη να συμπεριλάβουν συγκεκριμένα ορόσημα και στόχους στα οικεία σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας. Αυτά περιλαμβάνουν σημαντικές μεταρρυθμιστικές προτεραιότητες, όπως η βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος μέσω αποτελεσματικών συστημάτων δημόσιας διοίκησης και απονομής δικαιοσύνης. Στη συνέχεια, αυτά εγκρίθηκαν επίσημα από το Συμβούλιο και εφαρμόζονται σταδιακά.

Όπως ανακοινώθηκε στις κατευθυντήριες γραμμές της Προέδρου για το 2024, η Επιτροπή θα επιδιώξει να δημιουργήσει στενότερο σύνδεσμο μεταξύ της έκθεσης για το κράτος δικαίου και των συστάσεών της και της χρηματοδότησής της στο πλαίσιο του προϋπολογισμού της ΕΕ: αυτό θα αποτελέσει σημαντικό μέλημα, καθώς προσπαθούμε να διασφαλίσουμε ότι το επόμενο πολυετές δημοσιονομικό πλαίσιο θα προσφέρει τα μέγιστα στους ευρωπαίους πολίτες.

Όσον αφορά τις χώρες της διεύρυνσης, η Επιτροπή θα συνεχίσει να συνεργάζεται με τους εταίρους στο πλαίσιο της διαδικασίας προσχώρησης. Τα ζητήματα που σχετίζονται με το κράτος δικαίου, τη λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών και τα θεμελιώδη δικαιώματα αποτελούν μέρος των λεγόμενων «θεμελιωδών αρχών» της διαδικασίας διεύρυνσης. Αυτά τα βασικά ζητήματα αντιμετωπίζονται ως θέματα προτεραιότητας στο πλαίσιο των ενταξιακών διαπραγματεύσεων μαζί με τα οικονομικά κριτήρια, τη μεταρρύθμιση της δημόσιας διοίκησης και τη διαχείριση των δημόσιων οικονομικών.

Η διεύρυνση είναι μια αξιοκρατική διαδικασία και, ως εκ τούτου, η πρόοδος όσον αφορά τις θεμελιώδεις αρχές και η λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών αποτελούν βασικό μέρος της αξιολόγησης των εν λόγω χωρών. Το κράτος δικαίου αποτελεί επίσης ουσιώδες στοιχείο της νέας διευκόλυνσης για τη μεταρρύθμιση και την ανάπτυξη των Δυτικών Βαλκανίων. Για να επωφεληθούν πλήρως από αυτούς τους άνευ προηγουμένου μηχανισμούς στήριξης, οι χώρες πρέπει να καταρτίσουν και να εφαρμόσουν ένα συμφωνημένο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων, το οποίο θα περιλαμβάνει συγκεκριμένα μέτρα για τις θεμελιώδεις αρχές.

Τι είναι ο ετήσιος κύκλος για το κράτος δικαίου;

Ο ετήσιος κύκλος για το κράτος δικαίου προβλέπει διαδικασία ετήσιου διαλόγου μεταξύ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, του Συμβουλίου και της Επιτροπής, καθώς και με τα κράτη μέλη, τα εθνικά κοινοβούλια, την κοινωνία των πολιτών και άλλους ενδιαφερόμενους φορείς. Η έκθεση για το κράτος δικαίου αποτελεί το κέντρο αυτής της διαδικασίας.

Ο ετήσιος κύκλος οργανώνεται γύρω από την προετοιμασία της ετήσιας έκθεσης για το κράτος δικαίου και τη συνέχεια που δίνεται σε αυτήν. Χρησιμεύει ως βάση για συζητήσεις στην ΕΕ για την πρόληψη της εμφάνισης ή της εμβάθυνσης προβλημάτων, καθώς και για τον εντοπισμό και την ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών. Ο εντοπισμός των προκλήσεων το συντομότερο δυνατόν, με την αμοιβαία υποστήριξη της Επιτροπής, των λοιπών κρατών μελών και των ενδιαφερόμενων φορέων, συμπεριλαμβανομένου του Συμβουλίου της Ευρώπης, βοηθά τα κράτη μέλη να διαφυλάσσουν και να προασπίζονται το κράτος δικαίου.

Ο ετήσιος κύκλος για το κράτος δικαίου αποτελεί μέρος των ευρύτερων προσπαθειών που καταβάλλει η ΕΕ για την προώθηση και την υπεράσπιση των θεμελιωδών αξιών της. Οι εργασίες αυτές διεξάγονται μέσω του σχεδίου δράσης για την ευρωπαϊκή δημοκρατία, μέσω της ανανεωμένης στρατηγικής για την εφαρμογή του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, καθώς και μέσω στοχευμένων στρατηγικών με σκοπό τη συμβολή στην οικοδόμηση μιας Ένωσης ισότητας.

Πώς σχετίζεται η έκθεση για το κράτος δικαίου με άλλες διαδικασίες;

Η έκθεση για το κράτος δικαίου είναι ένας μηχανισμός πρόληψης που αποσκοπεί στη βελτίωση της κατάστασης του κράτους δικαίου σε ολόκληρη την ΕΕ, στην ευαισθητοποίηση σχετικά με τις προκλήσεις και στην έγκαιρη διευκόλυνση των λύσεων για την πρόληψη της επιδείνωσης. Συμπληρώνει διάφορους άλλους μηχανισμούς και μέσα σε επίπεδο ΕΕ, καθένα από τα οποία έχει τον δικό του σκοπό.

Κατά την κατάρτιση των συστάσεων της έκθεσης, η Επιτροπή έδωσε ιδιαίτερη προσοχή στη συνοχή και τις συνέργειες με άλλες διαδικασίες, όπως το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο, ο κανονισμός για την αιρεσιμότητα και τα εθνικά σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας.

• Άρθρο 7 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ)

Η διαδικασία του άρθρου 7 της ΣΕΕ παραμένει έκτακτο μέσο αντίδρασης της ΕΕ όταν υπάρχει σαφής κίνδυνος σοβαρής παραβίασης ή υπάρχει σοβαρή και διαρκής παραβίαση των αξιών του άρθρου 2 της ΣΕΕ, συμπεριλαμβανομένου του κράτους δικαίου.

• Διαδικασίες παράβασης

Οι διαδικασίες επί παραβάσει έχουν συγκεκριμένο στόχο: τη διασφάλιση της ορθής εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου από τα κράτη μέλη. Σύμφωνα με τις Συνθήκες, η Επιτροπή μπορεί να κινήσει νομική διαδικασία κατά κράτους μέλους που δεν εφαρμόζει το ενωσιακό δίκαιο, κινώντας διαδικασία επί παραβάσει και, εν τέλει, να παραπέμψει την υπόθεση στο Δικαστήριο.

• Μηχανισμός αιρεσιμότητας για το κράτος δικαίου

Το γενικό καθεστώς της αιρεσιμότητας αποτελεί δημοσιονομικό μέσο που αποσκοπεί στην επανόρθωση των δυσμενών επιπτώσεων των παραβιάσεων των αρχών του κράτους δικαίου στα οικονομικά συμφέροντα της Ένωσης.

Η Επιτροπή μπορεί να λαμβάνει υπόψη την έκθεση για το κράτος δικαίου, καθώς και άλλες πηγές από άλλα θεσμικά όργανα (π.χ. την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Καταπολέμησης της Απάτης, την Ευρωπαϊκή Εισαγγελία και το Ευρωπαϊκό Ελεγκτικό Συνέδριο), κατά τον εντοπισμό και την αξιολόγηση παραβιάσεων των αρχών του κράτους δικαίου που επηρεάζουν τα οικονομικά συμφέροντα της ΕΕ.

• Μηχανισμός ανάκαμψης και ανθεκτικότητας

Προκειμένου να υλοποιηθούν ορισμένες ειδικές ανά χώρα συστάσεις που αφορούν το κράτος δικαίου στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου με συγκεκριμένες μεταρρυθμίσεις και επενδυτικά μέτρα, η Επιτροπή συμφώνησε με αρκετά κράτη μέλη να συμπεριλάβουν συγκεκριμένα ορόσημα και στόχους στα οικεία σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας. Στη συνέχεια, αυτά εγκρίθηκαν επίσημα από το Συμβούλιο και εφαρμόζονται σταδιακά.

• Πίνακας αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης

Ο πίνακας αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης παρουσιάζει συγκριτικά στοιχεία σχετικά με τη λειτουργία των εθνικών συστημάτων απονομής δικαιοσύνης. Είναι μία από τις πηγές πληροφοριών που τροφοδοτούν την έκθεση για το κράτος δικαίου, τον μηχανισμό αιρεσιμότητας για το κράτος δικαίου και το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο.

• Εκθέσεις διεύρυνσης

Στις ετήσιες εκθέσεις για τη διεύρυνση γίνεται απολογισμός της συνολικής προόδου κάθε χώρας στην ενταξιακή πορεία. Μόνο με απτή και συνεχή πρόοδο όσον αφορά το κράτος δικαίου μπορεί η Επιτροπή να συστήσει την προώθηση των διαπραγματεύσεων. Η ετήσια δέσμη μέτρων για τη διεύρυνση και οι εκθέσεις ανά χώρα θα εξακολουθήσουν να διαδραματίζουν τον ίδιο ρόλο όπως και προηγουμένως στη διαδικασία προσχώρησης. Η συμπερίληψη των πλέον προηγμένων χωρών της διεύρυνσης στις εκθέσεις για το κράτος δικαίου έχει ως στόχο να τις θέσει σε ισότιμη βάση με τα κράτη μέλη σε πρώιμο στάδιο. Η διαδικασία παρακολούθησης στηρίζει τις μεταρρυθμιστικές τους προσπάθειες, βοηθά τις αρχές να σημειώσουν περαιτέρω ουσιαστική πρόοδο στη διαδικασία προσχώρησης και να είναι έτοιμες να διατηρήσουν υψηλά πρότυπα μετά την προσχώρηση.

Περισσότερες πληροφορίες

Έκθεση του 2024 για το κράτος δικαίου

Έκθεση του 2024 για το κράτος δικαίου — Η κατάσταση του κράτους δικαίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Έκθεση του 2024 για το κράτος δικαίου — Συστάσεις

Έκθεση του 2024 για το κράτος δικαίου — Κεφάλαια ανά χώρα