Τα ενεργειακά και γεωπολιτικά deal της Μελόνι στην Αφρική

Η νέα ενεργειακή προσέγγιση της ιταλικής κυβέρνησης στην Αφρική θα βοηθήσει τη χώρα να ενισχύσει την ενεργειακή της ασφάλεια και να αναδειχθεί ως ο επόμενος κόμβος φυσικού αερίου της Ευρώπης. Ωστόσο, οι προκλήσεις των εγχώριων υποδομών και οι κίνδυνοι στη Βόρεια Αφρική θα παραμείνουν εμπόδια.

Η ιταλική κυβέρνηση πραγματοποίησε σειρά επαφών στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, με την ενέργεια στο επίκεντρο, από τότε που ανέλαβε πρωθυπουργός η Τζόρτζια Μελόνι στα τέλη του 2022. Στις 27-28 Ιανουαρίου επισκέφθηκε την Τρίπολη της Λιβύης για να συζητήσει με τον πρωθυπουργό της διεθνώς αναγνωρισμένης Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας Αμπντούλ Χαμίντ Ντμπεϊμπά την αναβαθμισμένη διμερή συνεργασία επί ενεργειακών και μεταναστευτικών θεμάτων. Εκεί υπογράφτηκε συμφωνία 8 δισ. δολαρίων για φυσικό αέριο, μεταξύ του ιταλικού γίγαντα Eni και της λιβυκής Εθνικής Εταιρείας Πετρελαίου (NOC), καθώς και συμφωνίες για έργα δέσμευσης άνθρακα και ηλιακή ενέργεια.

Προηγουμένως, στις 22-23 Ιανουαρίου, η Μελόνι επισκέφθηκε το Αλγέρι και συναντήθηκε με τον Αλγερινό πρόεδρο Αμπντελματζίντ Τεμπούν και τον πρωθυπουργό Αϊμέν Μπεναμπντεραχμάνε, όπου επίσης υπογράφτηκε σειρά συμφωνιών για την περαιτέρω ενίσχυση των διμερών οικονομικών και ενεργειακών δεσμών. Η Eni και η κρατική Sonatrach της Αλγερίας υπέγραψαν συμφωνίες για την περαιτέρω αύξηση των εξαγωγών αλγερινού αερίου προς την Ιταλία, τη μείωση των εκπομπών άνθρακα και την κατασκευή δεύτερου αγωγού που θα συνδέει τις δύο χώρες.

* Στις 21-22 Ιανουαρίου, ο Ιταλός υπουργός Εξωτερικών Αντόνιο Ταγιάνι επισκέφθηκε την Αίγυπτο και συναντήθηκε με τον πρόεδρο Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι και τον γενικό γραμματέα του Αραβικού Συνδέσμου Αχμέντ Αμπούλ Γέιτ για να συζητήσουν τη σύγκρουση στη γειτονική Λιβύη, καθώς και την ευρύτερη περιφερειακή ασφάλεια και διμερή ζητήματα. Ο διευθύνων σύμβουλος της Eni Κλαούντιο Ντεσκάλτσι συναντήθηκε με τον Σίσι στις 16 Ιανουαρίου υπογράφοντας μνημόνιο κατανόησης προκειμένου να βοηθηθεί η Αίγυπτος στη μείωση των εκπομπών άνθρακα.

* Ο Ταγιάνι συναντήθηκε επίσης με τον πρόεδρο της Τυνησίας Καΐς Σαγιέντ στην Τύνιδα στις 18 Ιανουαρίου, τον υπουργό Εξωτερικών της Τουρκίας Μεβλούτ Τσαβούσογλου στην Άγκυρα στις 13 Ιανουαρίου και τον πρωθυπουργό του Λιβάνου Νατζίμπ Μικάτι στη Βηρυτό στις 23-24 Δεκεμβρίου 2022.

* Η Μελόνι ταξίδεψε στη Βαγδάτη στις 23 Δεκεμβρίου 2022 για να συναντηθεί με τον πρωθυπουργό του Ιράκ Μοχάμεντ Σιά αλ-Σουντάνι. Οι δύο ηγέτες ανακοίνωσαν την πρόθεσή τους για ανάπτυξη οικονομικής συνεργασίας σε διάφορους τομείς, συμπεριλαμβανομένης της ενέργειας.

Αυτές οι επισκέψεις επιβεβαιώνουν τον κεντρικό ρόλο που έχει αναλάβει η ενεργειακή Eni ως μοχλός της εξωτερικής πολιτικής της κυβέρνησης Μελόνι στην ευρύτερη περιοχή. Όταν ανέλαβε καθήκοντα, η Μελόνι υποσχέθηκε να αυξήσει την ιταλική επιρροή στην Αφρική και την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου μέσω διμερών ενεργειακών συμφωνιών με μια «μη αρπακτική αλλά συνεργατική στάση», ως μέρος αυτού που αποκάλεσε νέο «Σχέδιο Ματέι» για την Αφρική.

Το σχέδιο πήρε το όνομά του από τον αείμνηστο ιδρυτή της Eni Ενρίκο Ματέι και στοχεύει να αναπαραγάγει το δόγμα εξωτερικής πολιτικής της χώρας της δεκαετίας 1950-1960, όταν η Ρώμη προσπάθησε να υπερβεί το γεωπολιτικό της βάρος εγκαθιστώντας διμερείς σχέσεις στην Αφρική και τη Μέση Ανατολή με βάση αμοιβαία επωφελείς ενεργειακές συμφωνίες. Πρακτικά, αυτό θα μεταφραζόταν σε παραμονή σημαντικού μέρους των εξορυχθέντων πόρων στη χώρα προέλευσης για την εξυπηρέτηση της εγχώριας αγοράς και σε από κοινού ιδιοκτησία των υποδομών. Οι πρόσφατες συμφωνίες της Eni σε Αλγερία και Λιβύη φαίνεται να ακολουθούν αυτή τη λογική, με την Ιταλία να αφήνει το μεγαλύτερο μέρος του φυσικού αερίου της Λιβύης στην εγχώρια αγορά και να βοηθά την Αλγερία να απελευθερώσει όγκους για εξαγωγές, επενδύοντας στην ενεργειακή απόδοση και τη μετάβαση της χώρας.

* Στη δεκαετία του 1950, ο Ματέι (ο οποίος επίσης υπερασπίστηκε την ανεξαρτησία της Αλγερίας από τη Γαλλία) προσπάθησε να ενισχύσει την ενεργειακή ανεξαρτησία της Ιταλίας, ενώ υιοθετούσε πολιτικές προς την Αφρική που θεωρούνταν ασυνήθιστα δίκαιες για την εποχή. Για παράδειγμα, πρόσφερε σε Τυνησία και Αλγερία ισότιμη συνεργασία για την εξόρυξη του πετρελαίου τους, σε αντίθεση με τα πολύ χαμηλότερα περιθώρια κέρδους που προσφέρουν στις αφρικανικές χώρες άλλες μεγάλες πετρελαϊκές εταιρείες.

* Η Eni λέει ότι το έργο της με τη NOC στη Λιβύη θα ξεκινήσει την παραγωγή το 2026, αποδίδοντας έως 7,7 δισ. κυβικά μέτρα (bcm) πετρελαίου ετησίως, εκ των οποίων το 30% θα εξάγεται στην Ιταλία και το υπόλοιπο 70% θα κατευθύνεται στην εγχώρια αγορά της Λιβύης.

* Ο πρώην πρωθυπουργός της Ιταλίας Μάριο Ντράγκι, επί θητείας του, έθεσε ως προτεραιότητα την αύξηση των προμηθειών φυσικού αερίου από την Αλγερία για να αναπληρωθούν οι ποσότητες που χάθηκαν από τη Ρωσία — η οποία πριν από την εισβολή της στην Ουκρανία παρείχε περίπου το 40% των αναγκών της Ιταλίας σε φυσικό αέριο. Το 2022 εξασφάλισε συμφωνία βάσει της οποίας η αλγερινή κυβέρνηση δεσμεύτηκε να αυξήσει τις εξαγωγές φυσικού αερίου προς την Ιταλία κατά 50%. Ο Ντράγκι επισκέφθηκε επίσης την Αγκόλα και το Κονγκό τον Απρίλιο του 2022, συνάπτοντας νέες συμφωνίες για την ενίσχυση των εισαγωγών υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) στην Ιταλία.

Βραχυπρόθεσμα, βασικός στόχος της Ιταλίας είναι να ενισχύσει την ασφάλεια του εφοδιασμού της με φυσικό αέριο, καθώς σταδιακά καταργεί τις εισαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου. Το φυσικό αέριο αντιπροσωπεύει σχεδόν το ήμισυ της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στην Ιταλία και είναι η κύρια πηγή ενέργειας για τις βιομηχανίες και τη θέρμανση για τα σπίτια. Η συμφωνία με την Αλγερία - η οποία έχει ήδη αντικαταστήσει τη Ρωσία ως ο κορυφαίος προμηθευτής φυσικού αερίου της Ιταλίας - θα βοηθήσει τη χώρα να αναπληρώσει τους χαμένους όγκους ρωσικού φυσικού αερίου το 2023 και το 2024 και να το καταργήσει πλήρως έως το 2025, σύμφωνα με τον Ντεσκάλτσι. Μέχρι τότε, πρόσθετοι όγκοι που έχουν συναφθεί με τη Sonatrach θα εξυπηρετούν την ιταλική αγορά. Η Eni θα συνεχίσει επίσης να αυξάνει τις εισαγωγές φυσικού αερίου μέσω αγωγού από το Αζερμπαϊτζάν και LNG από Αίγυπτο, Αγκόλα, Κονγκό, Νιγηρία και Μοζαμβίκη.

* Τους τελευταίους μήνες, η Eni ανακοίνωσε επίσης την πρώτη αποστολή LNG που παράγεται από το κοίτασμα φυσικού αερίου Coral στα ανοιχτά των ακτών της Μοζαμβίκης, μια νέα σύμβαση για την κατασκευή και εγκατάσταση πλωτής μονάδας υγροποιημένου φυσικού αερίου (FLNG) στα ανοιχτά του Κονγκό, καθώς και σημαντικές νέες ανακαλύψεις υπεράκτιων κοιτασμάτων φυσικού αερίου σε Αίγυπτο και Κύπρο.

Μεσοπρόθεσμα, η Ιταλία σχεδιάζει να επανεξάγει στην Ευρώπη το πλεόνασμα που εισάγει από την Αφρική και να μετατραπεί σε κόμβο φυσικού αερίου για τη γηραιά ήπειρο. Η γεωγραφία την καθιστά φυσική χερσαία γέφυρα μεταξύ Ευρώπης και Αφρικής, επομένως ιδανικό ενεργειακό διάδρομο μεταξύ των δύο ηπείρων, με κατεύθυνση προς Βορρά. Η ενεργειακή κρίση και οι προσπάθειες διαφοροποίησης των ενεργειακών αποθεμάτων κάνουν την Ευρωπαϊκή Ένωση, εξάλλου, πιο ανοιχτή από ποτέ σε επενδύσεις σε εναλλακτικές πηγές ενέργειας.

Η Ιταλία ελπίζει ότι, ευθυγραμμίζοντας το στρατηγικό της ενδιαφέρον στη Βόρεια Αφρική με τις ενεργειακές ανάγκες της Ευρώπης,  οι φιλοδοξίες της στην περιοχή θα στηριχτούν οικονομικά και πολιτικά από τις Βρυξέλλες - για παράδειγμα μέσω του REPowerEU, του σχεδίου 245 δισ. ευρώ της Κομισιόν που αποσκοπεί να καταστήσει την ΕΕ ανεξάρτητη από ρωσικά ορυκτά καύσιμα έως το 2027. Εάν η στρατηγική της Ιταλίας είναι επιτυχής, θα βοηθούσε τη χώρα να αυξήσει το βάρος της εντός ΕΕ, καθώς η Ρώμη θα διαδραμάτιζε ουσιαστικό ρόλο στην ενεργειακή ασφάλεια της ηπείρου.

Ωστόσο, για να γίνει καθαρός εξαγωγέας φυσικού αερίου, η Ιταλία θα πρέπει να ενισχύσει την ικανότητα χερσαίων μεταφορών και να επενδύσει σε τεχνολογίες διπλής χρήσης, διασφαλίζοντας ότι οι υποδομές θα παραμείνουν εμπορικά βιώσιμες. Ενώ έχει την ικανότητα εισαγωγής, ώστε να δέχεται περισσότερο φυσικό αέριο απ' ό,τι καταναλώνει, δεν διαθέτει επί του παρόντος την υποδομή να μεταφέρει πρόσθετους όγκους από τον Νότο προς τη βιομηχανική μονάδα παραγωγής ενέργειας στον Βορρά και μέσω αγωγών να εξάγει σε Αυστρία, Ελβετία και κεντρική Ευρώπη. Για τον λόγο αυτό, έχει προγραμματίσει επένδυση 2,5 δισ. ευρώ για την ολοκλήρωση του πρόσθετου χερσαίου αγωγού Adriatic Line, ο οποίος θα προσθέσει 10 bcm μεταφορικής ικανότητας στις υπάρχουσες συνδέσεις Νότου-Βορρά.

Η Ρώμη επένδυσε, επίσης, σε υποδομές που διευκολύνουν την αντίστροφη ροή φυσικού αερίου από την Ιταλία στη βόρεια Ευρώπη την τελευταία δεκαετία. Εντέλει, η σκοπιμότητα των ιταλικών εξαγωγικών φιλοδοξιών στο φυσικό αέριο θα εξαρτηθεί από το ενεργειακό μείγμα που θα προκρίνει η Ευρώπη και από την ταχύτητα απαλλαγής από τις ανθρακούχες εκπομπές. Αυτό θα καθορίσει εάν η επένδυση στην απαραίτητη υποδομή φυσικού αερίου θα εξακολουθεί να είναι εμπορικά επικερδής και περιβαλλοντικά αποδεκτή. Ωστόσο, η διπλή χρήση των υποδομών και η δυναμική της Αφρικής στις ΑΠΕ θα επιτρέψουν στην Ιταλία και την Eni να επωφεληθούν από τις μεσοπρόθεσμες ανάγκες της Ευρώπης σε φυσικό αέριο, χωρίς να έρχονται σε σύγκρουση με τους μακροπρόθεσμους στόχους της ενεργειακής μετάβασης.

Εκτός από τις ελλείψεις στις υποδομές, τις φιλοδοξίες της Ιταλίας για επανεξαγωγή φυσικού αερίου μπορεί να υπονομεύσουν και σημαντικοί κίνδυνοι που ενδημούν στη Βόρεια Αφρική. Η Αλγερία, για παράδειγμα, παραδίδει λιγότερο φυσικό αέριο στην Ιταλία από τους όγκους που συνήφθησαν στο πλαίσιο των συμφωνιών Ντράγκι, λόγω κακής διαχείρισης, ελλιπών υποδομών και υποεπενδύσεων.

Στη Λιβύη - μια χώρα που έχει διχαστεί από τον πόλεμο και έχει δύο κυβερνήσεις - οι κίνδυνοι είναι πολύ πιο έντονοι, δεδομένης της ακραίας πολιτικής αστάθειας. Στη χώρα, οποιαδήποτε συμφωνία της μίας πλευράς κινδυνεύει να μην αναγνωριστεί από την άλλη. Δεν λείπουν και οι ενδοκυβερνητικές διαφωνίες: το υπουργείο Πετρελαίου της Λιβύης, φερ' ειπείν, απορρίπτει τη συμφωνία Eni-NOC της 28ης Ιανουαρίου. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, η αναστολή αυτής ή και μελλοντικών συμφωνιών από τα λιβυκά δικαστήρια (όπως στις 10 Ιανουαρίου το δικαστήριο της Τρίπολης ανέστειλε τη συμφωνία υπεράκτιας εξερεύνησης πετρελαίου που υπογράφτηκε τον Οκτώβριο του 2022 με την Τουρκία), ή ακόμα και δολιοφθορές ή ένοπλες επιθέσεις εναντίον χερσαίων υποδομών που διαχειρίζεται η Mellitah Oil and Gas, η λιβυκή κοινοπραξία της Eni με τη NOC.