Η κατάρρευση της Lehman Brothers δεν μας δίδαξε και πολλά

Έχουν περάσει εφτά χρόνια από την κατάρρευση της Lehman Brothers και αντί το γεγονός να λειτουργήσει σαν μάθημα για να αντιμετωπίσουμε την υπερβολή, τις χαλαρές δομές και την έλλειψη έμφασης στην παραγωγικότητα, έγινε καταλυτικός παράγοντας για τους πολιτικούς ιθύνοντες να ακολουθήσουν τη λογική του «παρατείνω και προσποιούμαι». Ωστόσο, δεν χάθηκαν όλα, και παρά το γεγονός ότι τα επόμενα εφτά χρόνια θα είναι δύσκολα, θα είναι και θετικά.

Στην 7η επέτειο από την κατάρρευση της Lehman Brothers, αξίζει να εξετάσουμε τι έχει αλλάξει και τι όχι.

Η Lehman Brothers αποτέλεσε σίγουρα μια ευκαιρία να αντιμετωπίσουμε την υπερβολή, τις χαλαρές δομές και την έλλειψη έμφασης στην παραγωγικότητα. Ωστόσο, αντ’ αυτού αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα για την υιοθέτηση του «παρατείνω και προσποιούμαι» από τους πολιτικούς ιθύνοντες, οι οποίοι συστηματικά παρέτειναν – εξαγοράζοντας διαρκώς χρόνο – και προσποιούνταν – ισχυριζόμενοι ότι είναι πράγματι αξιόπιστοι, μέσα από τις μη αποτελεσματικές λύσεις που πρότειναν.

Η αντίδραση των ιθυνόντων απέναντι στο έλλειμμα ανάπτυξης και εμπιστοσύνης ήταν απλά η αύξηση των δημοσιονομικών δαπανών, και όταν αυτά τα αποθέματα εξαντλήθηκαν, ανάγκασαν τις κεντρικές τράπεζες να τυπώσουν τεράστιες ποσότητες νέου χρήματος.

Η κίνησή τους αυτή δεν αποτέλεσε μια μεταβολή του παγκόσμιου οικονομικού κατεστημένου, ήταν περισσότερο μια επανάληψη των όσων ήδη ίσχυαν, αγνοώντας την επιτακτική ανάγκη για μεταρρυθμίσεις, απόδοση ευθυνών και επενδύσεις στο ανθρώπινο δυναμικό και την παραγωγικότητα.

Νωρίτερα μέσα στο έτος, η εταιρεία συμβούλων McKinsey & Co δημοσίευσε μια έκθεση σχετικά με το χρέος και την απομόχλευση, με τίτλο Debt and (not much) deleveraging (Χρέος και –όχι ιδιαίτερη– απομόχλευση). Η έκθεση δείχνει ότι από την κατάρρευση της Lehman Brothers, το παγκόσμιο χρέος έχει αυξηθεί κατά το εντυπωσιακό ποσό των 57 τρισ. USD ή αλλιώς κατά 17% του ΑΕΠ.

Στην πραγματικότητα δεν ανακάμψαμε, απλώς χρησιμοποιήσαμε τη μελλοντική ανάπτυξη ως ενέχυρο και ουσιαστικά δανειστήκαμε από το μέλλον. Το αποτέλεσμα αυτού είναι ο αργός ρυθμός του παγκόσμιου ΑΕΠ που βιώνουμε σήμερα, το οποίο σημειώνει τέτοια επίπεδα επιβράδυνσης ετησίως ώστε μέχρι και ένας νομπελίστας οικονομολόγος κατέληξε να πιστεύει ότι βρισκόμαστε σε μια κατάσταση «μόνιμης στασιμότητας».

Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι, όσον αφορά τους επενδυτές και τις μη αποτελεσματικές λύσεις, το διάστημα που πέρασε από την κατάρρευση της Lehman Brothers έως σήμερα, ήταν τα χρόνια των παχιών αγελάδων, όχι των ισχνών. Οι φορείς χάραξης πολιτικής και οι ίδιοι οι πολιτικοί συνεχίζουν να υποστηρίζουν την ψευδή ιδέα ότι η κατάσταση θα βελτιωθεί τους επόμενους έξι μήνες, αλλά η πραγματικότητα είναι ότι εξακολουθεί να υπάρχει απουσία μεταρρυθμίσεων, απόδοσης ευθυνών και ανάπτυξης. Ουσιαστικά δεν υπάρχει ελπίδα, αλλά υπάρχει απεγνωσμένη ανάγκη για μια νέα αρχή.

Το αποτέλεσμα όλων αυτών είναι φανερό για τον καθένα: χαμηλά επίπεδα απασχόλησης, χαμηλά επίπεδα ανάπτυξης, τα χαμηλότερα επίπεδα παραγωγικότητας στην ιστορία, και η μία χώρα μετά την άλλη να προσπαθεί απλώς να επιβιώσει μήνα με το μήνα υπό καθεστώς κρίσης – κάτι που κάνει τα πράγματα ακόμα χειρότερα, καθώς έτσι επικεντρωνόμαστε μόνο σε βραχυπρόθεσμες λύσεις.

Δυστυχώς η ιστορία δεν μας δίδαξε τίποτα. Το χρέος αντικατέστησε την παραγωγικότητα και πλέον οι τράπεζες λειτουργούν με αυστηρότερους κανονισμούς, μαζί με έναν άνευ προηγουμένου όγκο «δωρεάν χρήματος» από τις κεντρικές τράπεζες.

Τραπεζικά ιδρύματα, πολιτικοί και κεντρικές τράπεζες έχουν συστήσει μια ανίερη τριάδα, στο πλαίσιο της οποίας καθένα από τα μέλη εξαρτάται από τα υπόλοιπα για να διατηρήσει την εξουσία του. Κανείς, όμως, δεν αντέχει να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα και να σταματήσει το γαϊτανάκι των εσφαλμένων επενδύσεων και της υπερβολικής έμφασης στη νομισματική πολιτική, παρά το γεγονός ότι ούτε η ιστορία ούτε η εμπειρία έχουν αποδείξει με οποιονδήποτε τρόπο ότι η σέχτα των τριών μπορεί να αντιμετωπίσει το πρόβλημα της ανάπτυξης, της απασχόλησης ή της παραγωγικότητας. Το αντίθετο μάλιστα.

Η Lehman Brothers θα μπορούσε να αποτελέσει αφορμή για μια «αληθινή κρίση», μια πραγματική μεταστροφή, μια τέλεια αλλαγή παραδείγματος. Αντί αυτού όμως κάναμε το μοναδικό πράγμα που δεν έπρεπε – να εξαγοράσουμε χρόνο, αντί να τον αξιοποιήσουμε σωστά. Τα τελευταία εφτά χρόνια κατέληξαν να είναι χαμένος χρόνος, καθώς η οικονομία και η κοινωνία πάγωσαν.

Οι εκλογικές αναμετρήσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη δείχνουν ότι ο κοινωνικός ιστός βρίσκεται υπό επίθεση, ενώ η έλλειψη θέσεων εργασίας, καινοτομίας και ανάπτυξης αποτελούν τον δραματικό επίλογο αυτού του πειράματος ματαιότητας.

Τα επόμενα εφτά χρόνια θα είναι ισχνά, αλλά με θετικό τρόπο. Το κόστος κεφαλαίου θα αυξηθεί, εξαλείφοντας τις μη παραγωγικές επενδύσεις και πιθανόν βγάζοντας από την εξίσωση τις ήδη δοκιμαζόμενες χρηματιστηριακές αγορές, οι οποίες είχαν μετατραπεί σε ασφαλή καταφύγια κατά τα χρόνια της ανόδου ή των ετών του «παρατείνω και προσποιούμαι» − αλλά αυτό δεν είναι καθόλου αρνητική εξέλιξη.

Οι μισθοί, η συνιστώσα αποδοχών του ΑΕΠ, καταγράφουν τα χαμηλότερα επίπεδα στην ιστορία, ενώ το ίδιο ισχύει και για την παραγωγικότητα. Η λύση;

Επιτρέψτε μου να σας παραπέμψω στο άρθρο μου Το Οικονομικό Τρίγωνο των Βερμούδων, στο οποίο γίνεται ολοφάνερο ότι τερματίζοντας το νομισματικό πείραμα για ενίσχυση του 20% της οικονομίας – τράπεζες και ημι-κρατικές επιχειρήσεις – το υπόλοιπο 80% θα λάβει μεγαλύτερες πιστώσεις με μικρότερο κόστος, δημιουργώντας, ως εκ τούτου, περισσότερες θέσεις εργασίας μέσω της ενίσχυσης των επενδύσεων, του ανθρώπινου δυναμικού και της τεχνολογίας.

Ναι, είναι πραγματικά τόσο απλό και αυτά είναι τα καλά νέα. Τα άσχημα νέα είναι ότι η ανίερη τριάδα επιθυμεί να διατηρήσει τη δύναμη και τη θέση της μέχρι τελικής πτώσεως.

Το μέλλον βρίσκεται σε αυτό που υπαγορεύει η πραγματικότητα: την πραγματικότητα της πρόκλησης για αλλαγή, για επιστροφή στην παραγωγικότητα, για αποδοχή ότι η αποτυχία είναι μέρος της επιτυχίας. Ας ελπίσουμε ότι η Lehman Brothers, και κατ’ επέκταση τα τελευταία εφτά χρόνια, θα μείνουν στην ιστορία ως το παράδειγμα προς αποφυγή. Επιπλέον, η περίοδος αυτή θα καταγραφεί ως η λιγότερη παραγωγική – μια εποχή όπου η ενημέρωση ενός προφίλ στο Facebook έγινε πιο σημαντική από την οικογένεια, το σχολείο και τους φίλους. Ένα παράλληλο σύμπαν όπου η πραγματικότητα βρίσκεται στην άλλη πλευρά της διαδικτυακής ζωής.

Με την πρόσφατη άνοδο της μεταβλητότητας, καταλαβαίνουμε πλέον ότι η πραγματικότητα είναι κοντά. Η αύξηση της μεταβλητότητας αποτελεί ένδειξη ενός συστήματος του οποίου ο χρόνος εκπνέει. Το παιχνίδι με τις μουσικές καρέκλες έχει αρχίσει, με κίνδυνο όταν η μουσική σταματήσει, να λείπουν τέσσερις ή πέντε καρέκλες, και όχι μόνο μία.

Παρ’ όλα αυτά, αυτή η μετάβαση προς την άλλη πλευρά, προς την πραγματικότητα, θα φέρει δεκαετίες ευμάρειας, καθώς σιγά-σιγά ξεκινάμε να επαναπροσδιορίζουμε την προσοχή μας και να αντιμετωπίζουμε το πραγματικό πρόβλημα: το υπερβολικό χρέος και τις ελάχιστες επενδύσεις στο ανθρώπινο δυναμικό. Άλλωστε, δεν είναι παραδοχή ότι όλοι μας προτιμούμε να είμαστε ισχνοί παρά παχείς;

Φυσικά και είναι, επομένως μην φοβάστε το τέλος του επταετούς κύκλου: τα χρόνια της ανόδου καταναλώσαμε μόνο ζάχαρη – τώρα έρχεται η ώρα της πρωτεΐνης.