Το ρίσκο Ερντογάν στη μάχη σε τρία μέτωπα

Ο Τζο Μπάιντεν, ο Αμερικανός αντιπρόεδρος, πήγε στην Άγκυρα αυτή την εβδομάδα, μια άσκηση για να μπαλώσει τις σχέσεις με τον εριστικό πρόεδρο Ερντογάν, που ξέφτισαν μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του Ιουλίου. Ταυτόχρονα, ο τουρκικός στρατός εξαπέλυσε την πρώτη του πραγματική εισβολή στη Συρία, καταλαμβάνοντας την πύλη εισόδου στα σύνορα, την πόλη Τζαραμπλούς που κατείχε ο ISIS, και θυμίζοντας στην Ουάσιγκτον πόσο σημαντικός σύμμαχος στο ΝΑΤΟ είναι η Άγκυρα.

Ωστόσο η φαινομενικά ικανοποιητική έκβαση είναι παραπλανητική. Η Τουρκία είναι ακόμα σε τροχιά σύγκρουσης με τη Δύση. Παράλληλα, με πολλά, πάρα πολλά μέτωπα ταυτόχρονα.

Ο Ερντογάν, με το παγωμένο πρόσωπο, στη συνέντευξη Τύπου με τον Μπάιντεν την Τετάρτη, θα συνεχίσει να απαιτεί την έκδοση του Φετουλά Γκιουλέν, του ισλαμιστή ιμάμη που βρίσκεται στην Πενσιλβάνια, λέγοντας ότι οργάνωσε το αιματηρό πραξικόπημα του προηγούμενου μήνα. Οι ΗΠΑ πρέπει να διαλέξουν, είπε ο Ερντογάν την προηγούμενη εβδομάδα, «ή την Τουρκία ή το Feto», την «τρομοκρατική οργάνωση Φετουλά», όπως ο ίδιος έχει ορίσει το κίνημα Γκιουλέν.

Όσο για την Ευρωπαϊκή Ένωση, θεωρείται όχι μόνο από το νεοϊσλαμικό κόμμα που κυβερνά τη χώρα αλλά και από τους Τούρκους φιλελεύθερους ότι εδώ και καιρό έχει γυρίσει την πλάτη της στη μουσουλμανική Τουρκία ως βιώσιμο υποψήφιο κράτος-μέλος, δείχνοντας πιο εξοργισμένη από την κλίμακα των εκκαθαρίσεων που εξαπέλυσε η κυβέρνηση μετά το πραξικόπημα, παρά για το ίδιο το πραξικόπημα.

Μετά το πρόσφατο ταξίδι στη Ρωσία, που στόχευε να κλείσει το ρήγμα με τον ισχυρό Βλαντιμίρ Πούτιν, ο Ερντογάν φεύγει για το Ιράν. Αυτοί είναι οι δύο πάτρονες του καθεστώτος Άσαντ στη Συρία που η Τουρκία έχει προσπαθήσει ανεπιτυχώς να ανατρέψει τα τελευταία πέντε χρόνια. Υπάρχει κάποια καθαρότητα σε τόση σύγχυση;

Ένα σημείο εκκίνησης, στο οποίο ΗΠΑ και ΕΕ έφτασαν διστακτικά και αργά, είναι να αναγνωρίσουν ότι το αποτυχημένο πραξικόπημα ήταν μια κτηνώδης επίθεση σε μία δημοκρατία. Οι πραξικοπηματίες βομβάρδισαν το κοινοβούλιο. Πολίτες αντιμετώπισαν τανκς στους δρόμους. Τουλάχιστον 240 άνθρωποι σκοτώθηκαν. Αντίθετα με προηγούμενα πραξικοπήματα, στα οποία ο στρατός και το μυθικό «βαθύ κράτος» της Τουρκίας παρέκαμψαν τα πολιτικά κόμματα, αυτό ήταν μια φραξιονιστική επίθεση.

Τα στοιχεία υποδεικνύουν ότι γκιουλενιστές αξιωματικοί ήταν πίσω από αυτό. Το εάν ή όχι ο Γκιουλέν ήταν ο καθοδηγητής -και οι ΗΠΑ λένε ότι η Άγκυρα δεν έχει αποδείξει ακόμα τη σύνδεση του κληρικού με το πραξικόπημα- είναι πέραν αμφιβολίας ότι στο τουρκικό κράτος είχαν διεισδύσει μαζικά υποστηρικτές του. Αυτό είναι εξίσου σημαντικό σημείο εκκίνησης όπως και το πραξικόπημα -και δεν είναι «άνετο» για τον Ερντογάν αλλά και για το κόμμα του, το AKP.

Ο Γκιουλέν, έως το 2012 απαραίτητος σύμμαχος του AKP, είναι ένα μοναδικό φαινόμενο. Το AKP σάρωσε την εξουσία το 2002 με ελάχιστα ερίσματα στο κοσμικό κράτος που έχτισε ο Κεμάλ Ατατούρκ από τα ερείπια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το κίνημα του Γκιουλέν, που διαχειρίζεται ένα θαυμαστό και ορατό franchise σχολείο σε παγκόσμιο επίπεδο, ξόδεψε δεκαετίες χτίζοντας θύλακες αόρατης εξουσίας στην Τουρκία, διεισδύοντας στην αστυνομία, τη δικαιοσύνη, τις μυστικές υπηρεσίες, τον στρατό, το υπουργείο εξωτερικών, τις επιχειρήσεις, τα μέσα ενημέρωσης και τα πανεπιστήμια.

Όπως σχολίασε ο Hakan Altinay, πρώην επικεφαλής του Open Society Foundation στην Τουρκία, «οι γκιουλενιστές έχουν μια ιησουιτική προσέγγιση στην εκπαίδευση αλλά η αίσθησή τους για τη διαφάνεια είναι περισσότερο Opus Dei».

Ο ηγέτης των δικτύων του Γκιουλέν έγινε αποδεκτός ως μουσουλμάνος εκσυγχρονιστής και υποστηρικτής της διαθρησκευτικότητας, επιδοκιμάστηκε από τα δυτικά περιοδικά ως ένας από τους μεγαλύτερους στοχαστές του κόσμου.

Όλα αυτά ήταν χρήσιμα για τον κ. Ερντογάν, καθώς αξιοποίησε αυτό που δικαιολογημένα τώρα ονομάζει παράλληλο κράτος του Γκιουλέν έναντι του κεμαλικού «βαθέος κράτους», ιδιαίτερα για να υπονομεύσει τους στρατηγούς. Τώρα, ισχυρίζεται ότι είναι σοκαρισμένος από την πλήρη κλίμακα της διείσδυσης του Γκιουλέν. Παρότι αυτή η ισλαμιστική αίρεση χρησιμοποιεί δομές ακόμη λιγότερο ανιχνεύσιμες σε σχέση με το κλασικό μοντέλο των πυρήνων, αυτό φαίνεται ανειλικρινές.

Η Τουρκία προσπαθεί επίσης να παίξει το χαρτί του «μπαμπούλα», παρομοιάζοντας τον κ. Γκιουλέν με τον Οσάμα Μπιν Λάντεν και τον Αγιατολά Χομεϊνί. Παραδόξως, με την έμφαση που δίνουν στην αποικιοποίηση των κρατικών θεσμών, οι γκιουλενιστές μοιάζουν περισσότερο με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα, το πανισλαμικό κίνημα του οποίου το ΑΚΡ φιλοδοξούσε να μιμηθεί. Αν έχουν επιτύχει στο βαθμό που υπαινίσσονται οι εκκαθαρίσεις του κ. Ερντογάν, τότε και ο ίδιος και η Τουρκία έχουν σοβαρό πρόβλημα.

Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, δεν είναι ξεκάθαρο το πώς θα μπορέσει να συνεχίσει να μάχεται ταυτόχρονα κατά των γκιουλενιστών, του Ισλαμικού Κράτους και της εξέγερσης των Κούρδων που αναζωπυρώθηκε πέρυσι, ιδιαίτερα αν η Άγκυρα συνεχίσει να συγκρούεται με τους παραδοσιακούς δυτικούς συμμάχους της.

Η επιχείρηση στην Τζαραμπλούς, για παράδειγμα, μπορεί να φαίνεται ως απάντηση στον βομβαρδισμό ενός κουρδικού γάμου στο Γκαζιαντέπ από το Ισλαμικό Κράτος την περασμένη εβδομάδα. Στην πραγματικότητα είχε να κάνει με το να μην καταφέρει η συριακή κουρδική πολιτοφυλακή, που στηρίζεται από τις ΗΠΑ και συνδέεται με το PKK, να καταλάβει πρώτη την Τζαραμπλούς και να συνδέσει τα εδάφη της ανατολικά και δυτικά του Ευφράτη.

Είναι δύσκολο να αλλάξει κανείς τον τρόπο με τον οποίο η Άγκυρα κατατάσσει τον κίνδυνο: η αίρεση του Γκιουλέν μπορεί να καταστραφεί και το Ισλαμικό Κράτος να εξαφανιστεί, αλλά η προώθηση των Κούρδων και στις δύο πλευρές των συνόρων με τη Συρία θα αποτελεί μόνιμη υπαρξιακή απειλή για την τουρκική εδαφική ακεραιότητα.

Το πραξικόπημα, όμως, ενάντια στο οποίο τάχθηκαν όλοι οι αντίπαλοι του ΑΚΡ, περιλαμβανομένου του φιλοκουρδικού HDP, προσφέρει στον πρόεδρο μια ευκαιρία -ιδιαίτερα αν οι Ηνωμένες Πολιτείες χρησιμοποιήσουν τη νέα τους επιρροή στους Κούρδους που βρίσκονταν σε ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις με την Άγκυρα μέχρι το περασμένο καλοκαίρι. Ο κ. Ερντογάν μπορεί μέχρι και να επιλέξει να κατηγορήσει γκιουλενιστές προβοκάτορες ότι αναζωπύρωσαν την εξέγερση του ΡΚΚ, όπως ακριβώς πρόσφατα αποφάσισε να τους κατηγορήσει για την κατάρριψη του ρωσικού τζετ που προκάλεσε τη ρήξη του περασμένου Νοεμβρίου με τον φίλο του τον κ. Πούτιν.

© The Financial Times Limited 2016. All rights reserved.
FT and Financial Times are trademarks of the Financial Times Ltd.
Not to be redistributed, copied or modified in any way.
Euro2day.gr is solely responsible for providing this translation and the Financial Times Limited does not accept any liability for the accuracy or quality of the translation