Τα οικονομικά προβλήματα της Ρωσίας είναι απίθανο να αναγκάσουν από μόνα τους μια πολιτική αλλαγή ή μια αποκλιμάκωση στην Ουκρανία το ερχόμενο έτος. Αλλά οι μεσοπρόθεσμες προκλήσεις και οι ζοφερές δομικές προοπτικές θα υπονομεύσουν την εξουσία του Βλαντίμιρ Πούτιν και θα περιπλέξουν τις πολεμικές προσπάθειες της Ρωσίας στην Ουκρανία.
Ένα χρόνο μετά την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία, οι οικονομικές προοπτικές της Ρωσίας είναι δυσοίωνες, αλλά ο κίνδυνος οξείας κρίσης παραμένει χαμηλός. Ωστόσο, η οικονομική κατάσταση της χώρας πιθανότατα θα επιδεινωθεί στις 5 Φεβρουαρίου, οπότε και θα τεθεί σε ισχύ το ανώτατο όριο τιμών της G7 για τις πωλήσεις διυλισμένων καυσίμων της Ρωσίας, το οποίο συμπληρώνει το ανώτατο όριο τιμών για το ρωσικό αργό που ισχύει από τις 5 Δεκεμβρίου.
Η Μόσχα πιθανότατα θα συνεχίσει να αποκρύπτει και να χειραγωγεί τα οικονομικά της στοιχεία για να αποφύγει τον πανικό, κάτι που κάνει από την έναρξη της εισβολής στην Ουκρανία. Αλλά η οικονομία της Ρωσίας προβλέπεται να συρρικνωθεί περαιτέρω το 2023 εν μέσω της πτώσης των παγκόσμιων τιμών του πετρελαίου και του φυσικού αερίου, οι οποίες τα τελευταία χρόνια αποτελούσαν περίπου το 20% του ΑΕΠ της χώρας, το 60% των εξαγωγών της και το 40% του προϋπολογισμού της κυβέρνησής της.
Ο αντίκτυπος των δυτικών κυρώσεων και των ανώτατων ορίων τιμών της G7 αναγκάζει επίσης τη Ρωσία να πουλάει τις εξαγωγές υδρογονανθράκων της σε σημαντικά μειωμένες τιμές, περιορίζοντας περαιτέρω τα ενεργειακά έσοδα της χώρας. Για παράδειγμα, τα κύρια εξαγώγιμα προϊόντα αργού της Ρωσίας πωλούνται επί του παρόντος σε τιμές περίπου 40-45 δολάρια το βαρέλι, που αντιστοιχούν σε έκπτωση 50% σε σύγκριση με το αργό τύπου Brent (που σήμερα είναι περίπου 88 δολάρια το βαρέλι).
* Στις 27 Δεκεμβρίου, ο πρώτος αναπληρωτής πρωθυπουργός της Ρωσίας Αντρέι Μπελούσοφ δήλωσε ότι η κυβέρνηση αναμένει μείωση του ρωσικού ΑΕΠ κατά 1% το 2023. Το Υπουργείο Οικονομικής Ανάπτυξης της Ρωσίας προβλέπει μείωση 0,8%, ενώ η κεντρική τράπεζα της Ρωσίας πτώση 2,1%. Οι προβλέψεις αυτές εξακολουθούν να τείνουν να είναι πιο αισιόδοξες από εκείνες των εξωτερικών αναλυτών. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο αναμένει ότι η οικονομία της Ρωσίας θα συρρικνωθεί κατά 3% το 2023, ενώ δημοσκόπηση του Bloomberg μεταξύ οικονομολόγων από τον Δεκέμβριο εκτιμά συρρίκνωση 2,5%. Ο επικεφαλής οικονομολόγος της Alfa Bank, της μεγαλύτερης ιδιωτικής εμπορικής τράπεζας της Ρωσίας, προβλέπει συρρίκνωση κατά 6,5% το επόμενο έτος εν μέσω της πτώσης της καταναλωτικής ζήτησης της Ρωσίας, της μείωσης των επενδύσεων και της απώλειας του εξαγωγικού δυναμικού.
* Η οικονομική συρρίκνωση της Ρωσίας το 2022 θα ήταν πολύ μεγαλύτερη αν δεν υπήρχαν οι υψηλές παγκόσμιες τιμές των βασικών εμπορευμάτων (πολλά από τα οποία η Ρωσία εξάγει) κατά τους μήνες που ακολούθησαν την εισβολή. Οι τιμές του πετρελαίου φέτος είναι απίθανο να αντισταθμίσουν την πτώση της παραγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου της Ρωσίας το 2023 εν μέσω της αδυναμίας της Μόσχας να προμηθεύσει αγοραστές εν μέσω έλλειψης δεξαμενόπλοιων και κυρώσεων. Ωστόσο, το άνοιγμα της Κίνας εν μέσω της χαλάρωσης των περιορισμών της Covid 19 και τα καλύτερα από τα αναμενόμενα οικονομικά στοιχεία της Δύσης θα στηρίξουν σημαντικά τη Μόσχα. Ο Διεθνής Οργανισμός Ενέργειας εκτιμά ότι η ρωσική παραγωγή πετρελαίου θα μειωθεί κατά περίπου 1,6 εκατ. βαρέλια ημερησίως το 2023. Ο προϋπολογισμός της ίδιας της Ρωσίας για το 2023 προβλέπει πτώση 23% σε όλα τα έσοδα από πετρέλαιο και φυσικό αέριο σε σύγκριση με το 2022.
* Στις 11 Ιανουαρίου, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν έδωσε εντολή στον αναπληρωτή πρωθυπουργό και πρώην υπουργό Ενέργειας Αλεξάντερ Νόβακ να βρει τρόπο να αποτρέψει τη δημιουργία προβλημάτων στον ρωσικό προϋπολογισμό από τις υψηλές εκπτώσεις με τις οποίες πωλείται σήμερα το ρωσικό πετρέλαιο στις παγκόσμιες αγορές. Η Ρωσία θα αναγκαστεί σύντομα να προσφέρει εκπτώσεις και για τα διυλισμένα προϊόντα της (όπως το ντίζελ). Τέτοιου είδους μειώσεις τιμών θα μπορούσαν να είναι ακόμη πιο μεγάλες, δεδομένου ότι η χωρητικότητα των δεξαμενόπλοιων για τα ρωσικά διυλισμένα προϊόντα είναι πιο περιορισμένη από ό,τι για το αργό πετρέλαιο, γεγονός που θα μπορούσε να αναγκάσει τη Ρωσία να μειώσει την εγχώρια διύλιση και να πουλήσει περισσότερο από το πετρέλαιό της ως αργό. Η εξάρτηση της Ρωσίας από έναν μικρό αριθμό μεγάλων αγοραστών για το πετρέλαιό της, δηλαδή την Κίνα και την Ινδία, θα συνεχίσει να δίνει στα κράτη αυτά τεράστια διαπραγματευτική δύναμη έναντι της Μόσχας.
Ενώ η οικονομία της Ρωσίας θα συνεχίσει να συρρικνώνεται και το δημοσιονομικό της έλλειμμα θα αυξηθεί, ο χαμηλότερος πληθωρισμός και τα ιστορικά χαμηλά επίπεδα ανεργίας θα μετριάσουν τους οικονομικούς και πολιτικούς κινδύνους για τη Μόσχα βραχυπρόθεσμα. Όπως και το 2022, η οικονομική συρρίκνωση της Ρωσίας το 2023 πιθανότατα δεν θα υπονομεύσει σημαντικά την πολιτική υποστήριξη προς τον Πούτιν, ούτε θα οδηγήσει σε ελλείψεις στρατιωτικής παραγωγής που θα επηρεάσουν σημαντικά την ικανότητα της Ρωσίας να συνεχίσει να διεξάγει τον πόλεμό της στην Ουκρανία.
Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο χαμηλό ποσοστό ανεργίας της Ρωσίας, το οποίο σήμερα ανέρχεται στο 3,7% (σε αυτό δεν περιλαμβάνεται το στρατιωτικό προσωπικό, το οποίο θεωρείται απασχολούμενο), με μόνο 2,7 εκατ. Ρώσους άνεργους. Με τη χώρα να αντιμετωπίζει έλλειψη εργατικού δυναμικού, οι εργαζόμενοι στη χώρα αντιμετωπίζουν πλέον μικρότερο ανταγωνισμό και αισθάνονται ότι έχουν τη δυνατότητα να επιδιώκουν υψηλούς μισθούς, που συχνά συναντώνται στις βιομηχανίες εξοπλισμών.
Παρόλο που αυτό θα τροφοδοτήσει τον πληθωρισμό, η Ρωσία θα διατηρήσει πιθανότατα τις εγχώριες τιμές καταναλωτή σε αποδεκτά επίπεδα το 2023- μάλιστα, υπάρχουν αναφορές ότι η ρωσική κυβέρνηση ανησυχεί για το γεγονός ότι ο πληθωρισμός είναι πολύ χαμηλός και έτσι συμβάλλει στη στασιμότητα της ζήτησης στη χώρα.
Το έλλειμμα του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού της Ρωσίας το 2023 είναι πιθανό να υπερβεί κατά πολύ το 2% του ΑΕΠ που προβλέπει η κυβέρνηση (το οποίο βασίστηκε στην πώληση του ρωσικού πετρελαίου στα 70 δολάρια περίπου ανά βαρέλι - πολύ πάνω από τα 40-45 δολάρια το βαρέλι που λαμβάνει σήμερα η Ρωσία). Αλλά το αυξανόμενο έλλειμμα της Ρωσίας είναι απίθανο να επισπεύσει σημαντικές βραχυπρόθεσμες οικονομικές επιπτώσεις για τη Μόσχα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι πριν από την εισβολή στην Ουκρανία, η Ρωσία διατηρούσε έναν από τους χαμηλότερους δείκτες χρέους προς το ΑΕΠ μεταξύ των μεγάλων οικονομιών, κάτω από 17%, και εξακολουθεί να διαθέτει ένα σημαντικό Ταμείο Εθνικού Πλούτου με το οποίο μπορεί να καλύψει το έλλειμμα.
* Η αύξηση των τιμών στη Ρωσία είναι σημαντικά κάτω από το 3% από τον Σεπτέμβριο, κάτω από τον στόχο του ρωσικού υπουργείου Οικονομικής Ανάπτυξης για 5,5% και τον στόχο της Κεντρικής Τράπεζας για 5-7%. Οι Ρώσοι αξιωματούχοι ανησυχούν ότι η πολύ αργή αύξηση των τιμών θα τροφοδοτήσει μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα προβλήματα, όπως η μείωση της παραγωγής, η αύξηση της ανεργίας και η μείωση των εισοδημάτων.
* Η επικεφαλής της Κεντρικής Τράπεζας της Ρωσίας, Ελβίρα Ναμπιουλίνα, έχει επισημάνει ότι το διευρυνόμενο δημοσιονομικό έλλειμμα της Ρωσίας θα μπορούσε να σημάνει υψηλό πληθωρισμό και, στη συνέχεια, να προκαλέσει υψηλότερα επιτόκια που θα πνίξουν περαιτέρω την προοπτική οικονομικής ανάπτυξης. Αυτό όμως δεν αποτελεί οξεία απειλή για τα οικονομικά της Μόσχας για δύο λόγους. Πρώτον, η ρωσική κυβέρνηση μπορεί να δανείζεται εσωτερικά, έχοντας εκδώσει με επιτυχία τρία ομοσπονδιακά ομόλογα δανεισμού στις 23 Νοεμβρίου, από τα οποία άντλησε συνολικά 1,44 τρισ. ρούβλια, δηλαδή περίπου 21 δισ. δολάρια (οι κύριοι αγοραστές αυτών των ομολόγων ήταν μεγάλες εγχώριες τράπεζες που δανείστηκαν ποσό ρεκόρ ρουβλιών από την κεντρική τράπεζα της Ρωσίας μέσω συναλλαγών repos, και αυτό δεν έχει προκαλέσει μέχρι στιγμής σημαντική αύξηση του πληθωρισμού). Και δεύτερον, η Μόσχα μπορεί επίσης να συνεχίσει να πωλεί περιουσιακά στοιχεία από το κρατικό της ταμείο πλούτου, όπως κινεζικό νόμισμα - το ρευστό μέρος του οποίου, με τους σημερινούς ρυθμούς, δεν θα εξαντληθεί πριν από το 2025.
Μεσοπρόθεσμα, η προσπάθεια της Ρωσίας να δημιουργήσει μια ημιαυτάρκη οικονομία θα οδηγήσει σε μείωση του βιοτικού επιπέδου και σε μεγαλύτερες δυσκολίες στην ανάπτυξη της αμυντικής παραγωγής της χώρας. Αλλά αυτές οι επιπτώσεις είναι απίθανο να προκαλέσουν από μόνες τους την πολιτική αλλαγή ή την έλλειψη όπλων που απαιτούνται για να τερματιστεί ο πόλεμος στην Ουκρανία.
Η πιο πιεστική μεσοπρόθεσμη οικονομική πρόκληση της Ρωσίας προέρχεται από την αποτυχία της να αντικαταστήσει βασικές εισαγωγές από τη Δύση, πολλές από τις οποίες βρίσκονται σήμερα στο στόχαστρο των δυτικών κυρώσεων. Η αξία των ρωσικών εισαγωγών έχει μειωθεί κατά περίπου 25% από την έναρξη του πολέμου, και σχεδόν όλοι οι τομείς της ρωσικής οικονομίας στηρίζονταν σε εισαγόμενα αγαθά σε κάποιο βαθμό πριν από την εισβολή.
Η εξάρτηση της Ρωσίας από τις εισαγωγές επεκτείνεται σε καταναλωτικά προϊόντα και βιομηχανικά εξαρτήματα, τα οποία συνέβαλαν στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου της χώρας τα τελευταία 20 χρόνια. Αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι η Ρωσία εξακολουθεί να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις εισαγωγές εξαρτημάτων υψηλής τεχνολογίας και κρίσιμων υλικών για τη στρατιωτική παραγωγή.
Η Ρωσία δεν μπορεί, για παράδειγμα, να κατασκευάσει επαρκείς ημιαγωγούς και άλλα ηλεκτρονικά προϊόντα για τη στρατιωτική της παραγωγή, πόσο μάλλον για τις συνολικές εγχώριες ανάγκες της. Επιπλέον, από το 2014, η Ρωσία καθιέρωσε προϋπολογισμούς υποκατάστασης εισαγωγών με σκοπό να της δώσει τουλάχιστον ένα προβάδισμα για την αντικατάσταση βασικών προϊόντων και αγαθών μετά την κατάρρευση των εισαγωγών μετά την εισβολή. Αλλά το πρόγραμμα έχει θεωρηθεί ευρέως ως μια σχεδόν ολοκληρωτική αποτυχία, καθώς η Ρωσία παρέλειψε να δημιουργήσει εγχώρια παραγωγή για βασικά μηχανήματα και τεχνολογία, και απέχει επίσης χρόνια από το να το κάνει για βασικές βιομηχανίες - αφήνοντας τη χώρα σχεδόν πλήρως εξαρτημένη από την Κίνα για εισαγωγές. Αλλά ευτυχώς για τη Ρωσία, οι δυτικές κυρώσεις έχουν διαρροές, επιτρέποντας στις ρωσικές υπηρεσίες πληροφοριών να συνεχίσουν τη μακρά ιστορία τους στην απόκτηση προϊόντων και τεχνολογίας που υπόκεινται σε κυρώσεις στα κρυφά. Η Ρωσία μπορεί επίσης να εξασφαλίσει πολλά καταναλωτικά αγαθά και κάποιο βασικό εξοπλισμό μέσω συστημάτων γκρίζων εισαγωγών μέσω της Κίνας, του Καζακστάν και της Τουρκίας. Αυτοί οι δύο παράγοντες θα μετριάσουν τον αντίκτυπο της αποτυχίας της Ρωσίας να δημιουργήσει εγχώρια παραγωγή για το προβλέψιμο μέλλον.
* Το 2014, η ρωσική κυβέρνηση άρχισε να εφαρμόζει ένα πρόγραμμα υποκατάστασης εισαγωγών που παρέχει επιδοτήσεις σε επιχειρήσεις που δημιουργούν ανάλογα για κρίσιμες τεχνολογίες και εξαρτήματα που είχαν προηγουμένως αγοραστεί από τη Δύση. Όμως, τον Μάιο του 2022, ο σημαίνων Ρώσος γερουσιαστής Αντρέι Κλίσα αναγνώρισε ότι το πρόγραμμα είχε «αποτύχει πλήρως» και ότι τώρα το μόνο πραγματικό σχέδιο της κυβέρνησης ήταν να «μεταμοσχεύσει τη βιομηχανία μας, και μαζί με αυτήν την οικονομία μας, σε μια νέα, κινεζική πλέον, βελόνα».
* Το ιστορικό της Ρωσίας στην κλοπή ηλεκτρονικής και άλλης τεχνολογίας από τη Δύση χρονολογείται από τη σοβιετική εποχή και παλαιότερα. Η πρόσφατη επιτυχία της χώρας σε αυτές τις προσπάθειες είναι εμφανής στις δημόσιες εκθέσεις που περιγράφουν λεπτομερώς τα δυτικά εξαρτήματα που υπάρχουν παράνομα στο ρωσικό στρατιωτικό υλικό. Μια έκθεση του Αυγούστου του 2022 από το Βασιλικό Ινστιτούτο Ηνωμένων Υπηρεσιών του Ηνωμένου Βασιλείου εντόπισε 450 μοναδικά μικροηλεκτρονικά εξαρτήματα δυτικής κατασκευής, τα περισσότερα από τα οποία υπόκεινται σε εξαγωγικούς ελέγχους, σε 27 ρωσικά οπλικά συστήματα που ανακτήθηκαν στην Ουκρανία.
Μακροπρόθεσμα, τα διαρθρωτικά οικονομικά ζητήματα - συμπεριλαμβανομένης της δημογραφικής παρακμής της Ρωσίας, της εξάρτησης από τις εξαγωγές ενέργειας και της αδυναμίας προσέλκυσης επενδύσεων - θα περιορίσουν σοβαρά το αναπτυξιακό δυναμικό της χώρας, γεγονός που θα μπορούσε τελικά να απειλήσει τη δημοτικότητα του πολέμου στη Ρωσία και την ικανότητα της κυβέρνησης να τον συνεχίσει.
Η Μόσχα δεν θα μπορεί επ' αόριστον να χρηματοδοτεί το έλλειμμά της στο εσωτερικό με νομισματική παρέμβαση, ούτε θα είναι σε θέση να αντικαταστήσει τις εισαγωγές της με υποκατάστατα εγχώριας παραγωγής με οικονομικά βιώσιμο τρόπο κατά την επόμενη δεκαετία. Πολλά χρόνια αργότερα, οι μεσοπρόθεσμες προκλήσεις μπορεί να αφήσουν την κυβέρνηση ανεπαρκή για να αποτρέψει μια πιο ουσιαστική οικονομική κρίση στη Ρωσία, καθώς τα ενοίκια που απαιτούνται για να γίνουν οι επενδύσεις που θα τερματίσουν την εξάρτηση της από το πετρέλαιο και τις ενεργειακές εξαγωγές μειώνονται, επειδή το μέσο κόστος παραγωγής της Ρωσίας ανά βαρέλι αυξάνεται λόγω της έλλειψης δυτικής τεχνολογίας.
Η Ρωσία επίσης δεν πραγματοποιεί αυτές τις επενδύσεις ούτως ή άλλως εν μέσω της συρρικνούμενης οικονομίας της και της χρήσης δημοσιονομικών πόρων για τον πόλεμο. Εάν τα έσοδα της Ρωσίας από τις εξαγωγές πρώτων υλών συνεχίσουν να μειώνονται, αυτό θα μπορούσε τελικά να προκαλέσει μια κρίση ισοζυγίου πληρωμών στη Ρωσία, στην οποία οι ξένοι επενδυτές δεν θα παρεμβαίνουν για να διασώσουν τη Ρωσία. Στον απόηχο μιας τέτοιας κρίσης, ακόμη και επενδυτές από φιλικές προς τη Μόσχα χώρες θα απέσυραν σε μεγάλο βαθμό τα κεφάλαιά τους, αν και η Κίνα πιθανότατα θα παρενέβαινε προληπτικά και θα χρηματοδοτούσε τη Ρωσία για να αποτρέψει μια τέτοια έκβαση. Σε κάθε περίπτωση, στις δυσοίωνες προοπτικές της Ρωσίας προστίθενται πρόσθετοι διαρθρωτικοί παράγοντες, συμπεριλαμβανομένης της επιδείνωσης των δημογραφικών προοπτικών εν μέσω της συνεχιζόμενης επιστράτευσης που θα επιδεινώσει τις ελλείψεις εργατικού δυναμικού.
Η αυξανόμενη κρατική παρέμβαση στη ρωσική οικονομία (η οποία ήταν ήδη πολύ υψηλή πριν από την εισβολή) θα περιορίσει επίσης περαιτέρω την παραγωγικότητα και το αναπτυξιακό δυναμικό της Ρωσίας, καθώς οι άλλοτε παραγωγικοί, ιδιωτικοί τομείς της οικονομίας περιέρχονται όλο και περισσότερο υπό κρατικό έλεγχο. Συνολικά, τα χαμηλά ποσοστά εγχώριας αποταμίευσης και επενδύσεων που οδηγούνται από το στάσιμο ΑΕΠ θα επιβαρύνουν ακόμη περισσότερο τη ρωσική κυβέρνηση να στηρίξει την οικονομία - ένα όλο και πιο πολιτικά επικίνδυνο και δύσκολο έργο εν μέσω της ανάγκης να προμηθεύεται ταυτόχρονα πόρους και ανθρώπινο δυναμικό για τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Η στασιμότητα της ρωσικής οικονομίας δεν θα κάνει την εξωτερική πολιτική της Ρωσίας πιο τολμηρή και δεν θα έχει σημαντικό πολιτικό αντίκτυπο στο εγγύς μέλλον. Θα αποθαρρύνει, ωστόσο, τις ξένες επενδύσεις και θα ενισχύσει κάπως τους πολιτικούς μεταρρυθμιστές, αν και εξακολουθεί να είναι απίθανο να εξασφαλίσουν την εξουσία σε περίπτωση που ο Πούτιν εγκαταλείψει την εξουσία. Η προβληματική οικονομία της Ρωσίας είναι απίθανο να οδηγήσει σε σημαντικές αλλαγές στην εξωτερική πολιτική της χώρας, η οποία έχει ήδη γίνει πιο επιθετική μετά την εισβολή στην Ουκρανία. Η εξωτερική πολιτική της Ρωσίας είναι απίθανο να γίνει σημαντικά πιο επιθετική, δεδομένων των υψηλών απωλειών της χώρας σε άνδρες και υλικά στην Ουκρανία.
Ο μόνος σοβαρός δυνητικός στόχος μιας τέτοιας επιθετικότητας, το Καζακστάν, θα διατηρήσει επίσης τους δεσμούς του με τη Μόσχα και κλείνει τα μάτια στα σχέδια γκρίζων εισαγωγών μέσω του εδάφους του, βοηθώντας τη Ρωσία. Παρόλα αυτά, οι αγώνες για την προσέλκυση σημαντικών νέων ξένων επενδύσεων -ακόμη και από χώρες φιλικές προς τη Ρωσία- θα θέσουν υπό αμφισβήτηση την αποτελεσματικότητα της πορείας της Μόσχας στην εξωτερική πολιτική. Αυτό θα ενισχύσει ελαφρώς τους μεταρρυθμιστές στη Ρωσία που ζητούν μείωση των εντάσεων με τη Δύση και αποκλιμάκωση του πολέμου στην Ουκρανία, προκειμένου να αρχίσει να αποκαθίσταται ο προηγούμενος ρόλος της Ρωσίας στην παγκόσμια οικονομία. Αλλά προς το παρόν, υπάρχει ελάχιστος λόγος να πιστεύουμε ότι τέτοια οικονομικά επιχειρήματα θα υπερισχύσουν έναντι των πιο επιθετικών απόψεων που ζητούν τη συνέχιση και κλιμάκωση του πολέμου στην Ουκρανία στην ακόμα απίθανη περίπτωση που ο Πούτιν εγκαταλείψει ξαφνικά την εξουσία.