Παρά τις μεγάλες αποτυχίες στο πεδίο της μάχης στην Ουκρανία, η εξουσία του Ρώσου Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν πιθανότατα θα παραμείνει ασφαλής. Αλλά το μεγάλο κόστος και το αμφιλεγόμενο στρατηγικό όφελος του συνεχιζόμενου πολέμου του, δημιουργούν πολλές οδούς μέσω των οποίων οι απειλές κατά του Κρεμλίνου πιθανότατα θα αυξηθούν - ειδικά πριν από τις προεδρικές εκλογές του 2024.
Η μεγάλης κλίμακας εκστρατεία καταστολής που έχει εξαπολύσει η Ρωσία για να προστατεύσει το καθεστώς του Πούτιν από τις λαϊκές διαμαρτυρίες και τη δυσαρέσκεια των ελίτ ήταν, πάντως, μέχρι στιγμής καθοριστική για την αποσόβηση της πολιτικής αναταραχής και θα καταστήσει δύσκολη την πολιτική αλλαγή στη Ρωσία στο μέλλον.
Τι να προσέξετε
Υπό το φως αυτών των καταλυτικών παραγόντων και περιορισμών, τα παρακάτω είναι πιθανές ενδείξεις αυξανόμενων πολιτικών κινδύνων για τον πρόεδρο Πούτιν και το Κρεμλίνο:
Η Ουκρανία ανακαταλαμβάνει τις υπόλοιπες περιοχές στη Χερσώνα και τη Ζαπορίζια (τον λεγόμενο «χερσαίο διάδρομο» της Κριμαίας). Η κύρια ένδειξη μιας αυξανόμενης απειλής για την διακυβέρνηση του Πούτιν είναι η αποτυχία να υπερασπιστεί το υπόλοιπο έδαφος που εξακολουθεί να διατηρεί η Ρωσία στην Ουκρανία. Ένα τέτοιο ουκρανικό επίτευγμα συνεχίζει να συγκεντρώνει λίγες πιθανότητες, καθώς η Ουκρανία δεν διαθέτει επαρκή σύγχρονο εξοπλισμό και πυρομαχικά για να ξεπεράσει τις ολοένα και πιο εδραιωμένες δυνάμεις της Ρωσίας. Ωστόσο, αν οι ουκρανικές δυνάμεις αψηφήσουν τις πιθανότητες αποκόπτοντας τον «χερσαίο διάδρομο» της Ρωσίας προς την Κριμαία και αναγκάσουν τις ρωσικές δυνάμεις να εκκενώσουν την περιοχή, θα είναι ολοένα και πιο δύσκολο για το Κρεμλίνο να ισχυριστεί ότι η εισβολή ήταν επιτυχής, ανεξάρτητα από τις αφηγήσεις που διαδίδονται από τη ρωσική μηχανή προπαγάνδας.
Οι ρωσικές ελίτ και το ευρύ κοινό πιθανότατα θα αρχίσουν τότε να μιλούν ανοιχτά κατά της απόφασης να εισβάλει ο ρωσικός στρατός στην Ουκραανία και να κατακρίνουν τον πόλεμο στη βάση του οικονομικού και ανθρώπινου κόστους που ενέχει για τη Ρωσία.
* Η Ρωσία συνεχίζει την επιστράτευση ή/και καλεί σε νέα ευρεία κινητοποίηση. Η επιστράτευση είναι ο μεγαλύτερος παράγοντας πίσω από τη φθίνουσα δημοτικότητα του πολέμου στη Ρωσία, επειδή έχει αγγίξει πολλούς Ρώσους των οποίων οι ζωές κατά τα άλλα δεν επηρεάστηκαν από τον μακρινό πόλεμο. Σε αντίθεση με τους ισχυρισμούς των Ρώσων αξιωματούχων, η επιστράτευση συνεχίζεται και σε μεγάλο βαθμό περιορίζεται από την έλλειψη σύγχρονου εξοπλισμού. Εάν το Κρεμλίνο αναγκάσει περισσότερους στρατευμένους ή επιστρατευμένους στρατιώτες να λάβουν μέρος στον πόλεμο, αυτό θα αυξήσει τις απειλές κατά του Πούτιν και του πολέμου, επειδή η επιστράτευση είναι το πιο αντιδημοφιλές στοιχείο του πολέμου και επειδή θα καταδείξει ότι το Κρεμλίνο απέτυχε να σχεδιάσει σωστά την εισβολή ή λαμβάνει εσφαλμένες πληροφορίες από τον ρωσικό στρατό.
* Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι η υποστήριξη προς τον Πούτιν και τον πόλεμο μειώνεται ραγδαία. Η υποστήριξη για τον πόλεμο και τον Πούτιν έχει σε μεγάλο βαθμό πτωτική τάση μετά την εισβολή του Φεβρουαρίου. Αξιόπιστη έρευνα που πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο έδειξε ότι το 55% των Ρώσων υποστήριξε τις ειρηνευτικές συνομιλίες με την Ουκρανία — ένα αξιοσημείωτο άλμα από το 32% των Ρώσων που επιθυμούσαν τέτοιες διαπραγματεύσεις τον Ιούλιο. Τούτου λεχθέντος, η δημόσια υποστήριξη για τον Πούτιν και τον πόλεμό του μειώνεται κατά μερικές ποσοστιαίες μονάδες κάθε μήνα, κάτι που δεν είναι από μόνο του αρκετά γρήγορο για να αποτελέσει άμεση απειλή για τον Πούτιν. Αλλά μια επιτάχυνση αυτής της πτώσης θα μπορούσε να ωθήσει όσους Ρώσους είναι κατά του πολέμου να πιστέψουν ότι έχει επιτέλους συγκροτηθεί μια κρίσιμη αντιπολεμική μάζα ώστε να πειστούν ορισμένοι από τους απαθείς και απολιτικούς πολίτες της Ρωσίας να αντιταχθούν πιο ενεργά στη σύγκρουση στην Ουκρανία και στο κυβερνών κόμμα του Πούτιν.
Αυτό θα μπορούσε, με τη σειρά του, να ωθήσει τις ρωσικές ελίτ να αρχίσουν να ευθυγραμμίζονται αθόρυβα με εναλλακτικά κέντρα εξουσίας (από τα οποία υπάρχουν λίγα) σε μια προσπάθεια να προστατευθούν. Για να περιορίσουν την παραγωγή και τη διάδοση πληροφοριών που φανερώνουν ότι η δημόσια υποστήριξη για τον πόλεμο συρρικνώνεται, οι ρωσικές αρχές πιθανότατα θα περιορίσουν περαιτέρω το επόμενο έτος τον αριθμό των ανοιχτών ερευνών που διεξάγονται για τη στάση Ρώσων πολιτών απέναντι στον πόλεμο.
* Οι Ρώσοι υπερεθνικιστές και άλλες ακροδεξιές πολιτικές δυνάμεις αμφισβητούν όλο και περισσότερο το Κρεμλίνο και ισχυρίζονται ότι οι αποτυχίες στο μέτωπο απαιτούν αλλαγή πορείας ή ηγεσίας. Ακόμα κι αν η Ρωσία δεν χάσει μεγάλο μέρος από τα πρόσθετα κατεχόμενα εδάφη στην Ουκρανία, η απώλεια υποστήριξης από τους ιδεολογικά ριζοσπαστικοποιημένους και ολοένα και πιο καλά εξοπλισμένους Ρώσους υπερεθνικιστές και τους άτυπους ηγέτες του κινήματος (όπως ο Αλεξάντερ Ντούγκιν ή ο Εβγένι Πριγκόζιν) θα μπορούσε να απειλήσει το Κρεμλίνο με διάφορους τρόπους.
Το Κρεμλίνο έχει αυξήσει την αντιληπτή επιρροή της ακροδεξιάς μεταξύ των ρωσικών ελίτ και του γενικού πληθυσμού, αναλαμβάνοντας επανειλημμένα ενέργειες που υποστήριζαν εδώ και καιρό οι ηγέτες του και διάφορα φιλοπολεμικά κανάλια στο Telegram. Αυτά τα ακροδεξιά κανάλια και οι ηγέτες έχουν ολοένα και μεγαλύτερη επιρροή μεταξύ των Ρώσων που υποστηρίζουν τον πόλεμο, με αποτέλεσμα πολλοί να βλέπουν αυτό το κίνημα ως ένα εναλλακτικό κέντρο εξουσίας στο Κρεμλίνο. Εάν ο Πούτιν δεν είναι σε θέση να ελέγξει αυτή την πτέρυγα, οι σκληροπυρηνικές δυνάμεις εντός της κυβέρνησης θα μπορούσαν να αποτολμήσουν να αντιταχθούν στην επιλογή του Κρεμλίνου να εισβάλει στην Ουκρανία εν μέσω της ατολμίας του Πούτιν να κλιμακώσει τη σύγκρουση. Στελέχη στην κορυφή των ρωσικών υπηρεσιών ασφαλείας, για παράδειγμα - συμπεριλαμβανομένων εκείνων που πίεζαν αρχικά για εισβολή στην Ουκρανία - θα μπορούσαν να ευθυγραμμιστούν με αυτές τις ακροδεξιές δυνάμεις για να αντικαταστήσουν τον Πούτιν, αν και αυτό παραμένει εξαιρετικά απίθανο προς το παρόν.
* Τα ρήγματα στην ελίτ γίνονται όλο και πιο ορατά καθώς δημόσια πρόσωπα γίνονται όλο και πιο πρόθυμα να αμφισβητήσουν τον πόλεμο. Η πλειονότητα της ρωσικής ελίτ αντιτίθεται σε περαιτέρω κλιμάκωση, η οποία θα μπορούσε να απειλήσει το προνομιακό τους καθεστώς αποσταθεροποιώντας τη Ρωσία και πιστεύει ότι η χώρα μπορεί να κερδίσει τον πόλεμο με την πάροδο του χρόνου και τη συνεχιζόμενη καταστροφή της μη στρατιωτικής υποδομής της Ουκρανίας.
Όλα τα κόμματα στο ρωσικό κοινοβούλιο υποστήριξαν την εισβολή. Ωστόσο, ορισμένα δημόσια πρόσωπα - συμπεριλαμβανομένων βουλευτών στην κρατική Δούμα και ορισμένων περιφερειακών κοινοβουλίων - έχουν κάνει σχόλια που αμφισβητούν το σκεπτικό του πολέμου, τους αόριστους και συνεχώς μεταβαλλόμενους στόχους του και την αποτελεσματικότητα της στρατηγικής του Κρεμλίνου. Εάν νομοθέτες και άλλα δημόσια πρόσωπα (όπως ηγέτες κρατικών και ιδιωτικών εταιρειών, εξέχοντες ακαδημαϊκοί και μελετητές δεξαμενών σκέψης) αρχίσουν να αμφισβητούν σε πιο τακτική βάση τα πιο επίσημα αφηγήματα, αυτό θα αρχίσει να κανονικοποιεί τον σκεπτικισμό απέναντι στον πόλεμο όχι μόνο μεταξύ των ρωσικών ελίτ αλλά και των μέσων Ρώσων πολιτών, θέτοντας τον κίνδυνο περαιτέρω υπονόμευσης της δημόσιας υποστήριξης για τον πόλεμο.
* Ο Πούτιν απολύει ή καταγγέλλει υψηλόβαθμα μέλη του στενού του κύκλου σε μια προσπάθεια να τα καταστήσει αποδιοπομπαίους τράγους ή να αποσπάσει την προσοχή του κοινού από τον πόλεμο. Στις 8 Οκτωβρίου, η Ρωσία διόρισε νέο στρατιωτικό διοικητή για να ηγηθεί του πολέμου στην Ουκρανία — τον στρατηγό Σεργκέι Σουροβίκιν. Φαίνεται ότι το Κρεμλίνο χρησιμοποίησε τον Σουροβίκιν για να χρησιμεύσει ως αποδιοπομπαίος τράγος για την επακόλουθη υποχώρηση της Ρωσίας από τη Χερσώνα (η οποία ήρθε μόλις ένα μήνα αργότερα) και τυχόν πρόσθετες αποτυχίες στο πεδίο της μάχης.
Αλλά ο Σουροβίκιν είναι μια μάλλον μια αινιγματική στρατιωτική φιγούρα με ελάχιστη έως καθόλου επιρροή μεταξύ των ρωσικών ελίτ, και επίσης δεν έχει στενή σχέση με τον Πούτιν. Ο Πούτιν παραμένει απίθανο να προσφέρει συμμάχους από τον στενό του κύκλο - όπως τον υπουργό Άμυνας Σεργκέι Σόιγκου ή άλλους κορυφαίους αξιωματούχους ασφαλείας, όπως ο Αλεξάντερ Πορντίκοφ (αρχηγός της κύριας ρωσικής υπηρεσίας πληροφοριών FSB) ή ο Νικολάι Πατρούσεφ (ο γραμματέας του Συμβουλίου Ασφαλείας του Κρεμλίνου) — ως αποδιοπομπαίους τράγους για τυχόν αποτυχημένες πολεμικές προσπάθειες στην Ουκρανία, γιατί δεν θα κατευνάσει τη δημόσια οργή και θα συνιστά μια παραδοχή ότι κάτι πήγε στραβά στις κορυφαίες τάξεις του καθεστώτος του Πούτιν.
Επιπλέον, μια εκκαθάριση στον στενό κύκλο του Πούτιν θα μετέτρεπε τον πρόεδρο σε πηγή κινδύνου και όχι σε προστασία για τους υπόλοιπους στενούς του συνεργάτες, καθιστώντας πιο πιθανό να συνωμοτήσουν εναντίον του. Ως εκ τούτου, η απόλυση υψηλόβαθμων αξιωματούχων από τον Πούτιν - συμπεριλαμβανομένου του προσωπικού που δεν είναι προσωπικό ασφαλείας, όπως οι υπουργοί - θα μπορούσε να είναι σημάδι αυξανόμενης απόγνωσης στο Κρεμλίνο.
* Οι ομάδες της κοινωνίας των πολιτών γίνονται όλο και πιο δημοφιλείς και ενεργές, ακόμη και αν αυτό δεν συμβαίνει άμεσα μέσω διαδηλώσεων στους δρόμους. Οι συνεχείς καταστολές της πολιτικής ανυπακοής από το Κρεμλίνο έχουν κάνει τους Ρώσους εξαιρετικά δύσπιστους απέναντι στην ιδέα ότι με το να βγουν στους δρόμους μπορεί να επιτύχουν την πολιτική αλλαγή. Ως εκ τούτου, οι οργανώσεις πολιτών που αντιτίθενται στον πόλεμο είναι απίθανο να επικεντρωθούν στη διοργάνωση διαμαρτυριών, οι οποίες θα πυροδοτούσαν τον άμεσο και αυστηρό έλεγχο από τις ρωσικές υπηρεσίες ασφαλείας. Αντίθετα, είναι πιο πιθανό να προκύψει ένα αντιπολεμικό κίνημα από ορισμένες από τις ομάδες που επί του παρόντος επικεντρώνονται στην υποστήριξη των ρωσικών στρατευμάτων που πολεμούν στην Ουκρανία (για παράδειγμα, παρέχοντας εξοπλισμό ή διασφαλίζοντας τις συνθήκες διαβίωσης των μελών της υπηρεσίας ή των μελών της οικογένειάς τους στην πατρίδα , καθώς οι Ρώσοι εθελοντές απογοητεύονται όταν συνειδητοποιούν τις δυσκολίες που έχει προκαλέσει ο πόλεμος και την αδυναμία τους να αλλάξουν ουσιαστικά την έκβαση της σύγκρουσης.
Καθώς οι ελίτ στην κυβέρνηση και τις υπηρεσίες ασφαλείας της Ρωσίας γίνονται όλο και πιο δύσπιστες ως προς τα δεδομένα σχετικά με την υποστήριξη της τρέχουσας πολιτικής πορείας της χώρας, τα συναισθήματα μεταξύ των εθελοντικών ομάδων και άλλων μη κυβερνητικών οργανώσεων θα αποτελέσουν έναν σημαντικό δείκτη για την στροφή της κοινής γνώμης εναντίον του Κρεμλίνου και μπορεί να ωθήσουν τις ελίτ να αρχίσουν να ευθυγραμμίζονται αθόρυβα με τα κέντρα εξουσίας με αντιληπτή επιρροή σε αυτές τις ομάδες βάσης.
* Μια βαθιά παγκόσμια ύφεση και μια επακόλουθη μεγάλη πτώση των τιμών του αργού πετρελαίου. Στις 2 Δεκεμβρίου, η Ομάδα των 7 (G-7) αποκάλυψε το πολυαναμενόμενο ανώτατο όριο τιμών για το ρωσικό πετρέλαιο (60 δολάρια) και αυτό τέθηκε σε ισχύ.
Η Ρωσία μπορεί να αντέξει το πλαφόν όσο παραμένει κοντά ή πάνω από το τρέχον επίπεδο των 60 δολαρίων, και επομένως είναι απίθανο να αντιμετωπίσει σοβαρές οικονομικές δυσκολίες στο άμεσο μέλλον που θα αποτελούσαν άμεση απειλή για τον Πούτιν. Το δημοσιονομικό έλλειμμα της Ρωσίας προβλέπεται ότι θα παραμείνει μικρό τα επόμενα χρόνια και με ένα ανεκτό ανώτατο όριο στην τιμή του πετρελαίου, η κυβέρνηση θα παραμείνει σε θέση να αποφέρει επαρκή έσοδα από τις πωλήσεις πετρελαίου για να έχει ελάχιστο έως καθόλου έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών. Συνεπώς, το νέο ανώτατο όριο τιμών είναι πιθανόν να μην μπορεί να εξαντλήσει τα αποθέματά του στο εγγύς μέλλον. Και ακόμη κι αν αυτά τα αποθέματα εξαντλούνταν, η ρωσική κυβέρνηση θα μπορούσε να τυπώσει χρήματα και να χρηματοδοτήσει εσωτερικά το χρέος της, ενώ θα συνεχίσει να λαμβάνει μια σταθερή ροή σκληρού νομίσματος από τις πωλήσεις εμπορευμάτων και εξισορροπώντας τον προϋπολογισμό της με περαιτέρω περικοπές.
Ωστόσο, εάν οι παγκόσμιες τιμές του πετρελαίου πέσουν σε περίπου 30 δολάρια το βαρέλι ή εάν το πλαφόν της G-7 πέσει σε παρόμοιο επίπεδο, η οικονομική κατάσταση της Ρωσίας θα επιδεινωθεί. Εν μέσω της απώλειας εσόδων από το πετρέλαιο, ο κρατικός προϋπολογισμός της Ρωσίας θα άρχιζε τότε να παρουσιάζει τεράστιο έλλειμμα που θα ανάγκαζε τη Μόσχα να θεσπίσει σκληρά και αντιδημοφιλή μέτρα λιτότητας, επιβραδύνοντας περαιτέρω την οικονομική ανάπτυξη και αποτρέποντας τις επενδύσεις στη Ρωσία (ακόμη και από φιλικές χώρες). Μια τέτοια δραματική επιδείνωση του οικονομικού περιβάλλοντος της Ρωσίας θα επιδείνωνε τα αισθήματα κατά του Πούτιν και του πολέμου στη χώρα.
* Μεγάλη πολιτική αστάθεια καταγράφεται στην περιφέρεια της Ρωσίας, ειδικά στη Λευκορωσία ή το Καζακστάν. Προς το παρόν, υπάρχουν ελάχιστα σημάδια ότι τα καθεστώτα στη Λευκορωσία ή στο Καζακστάν κινδυνεύουν άμεσα να υποκύψουν στο είδος της μαζικής αναταραχής που ξέσπασε σε αυτές τις χώρες τον Αύγουστο του 2020 και τον Ιανουάριο του 2022, αντίστοιχα. Αλλά μια ξαφνική πολιτική κρίση (για παράδειγμα λόγω των απροσδόκητων θανάτων των σχεδόν 70χρονων ηγετών αυτών των χωρών), θα μπορούσε να αναγκάσει το Κρεμλίνο να δράσει γρήγορα για να διασφαλίσει ότι τα ρωσικά συμφέροντα θα διατηρηθούν εν μέσω πιθανών χαοτικών διαδικασιών διαδοχής.
Σε ένα δυσμένες σενάριο, η Ρωσία θα μπορούσε να αναγκαστεί να εμπλακεί στρατιωτικά για να διασώσει καθεστώτα που είναι πρόθυμα να διατηρήσουν τις τρέχουσες σχέσεις με τη Ρωσία, καθώς η απώλεια της φιλορωσικής ηγεσίας σε κάθε χώρα θα δυσφημούσε πλήρως το Κρεμλίνο και θα δημιουργούσε νέα γεωπολιτική αβεβαιότητα στην άμεση ρωσική περιφέρεια. Αλλά μια ταχεία επέμβαση για τη στήριξη φιλορώσων ηγετών θα ήταν επίσης πολύ επικίνδυνή και θα περιλάμβανε την εκτροπή κρίσιμων στρατιωτικών μέσων και δημοσιονομικών πόρων μακριά από τον πόλεμο στην Ουκρανία. Είτε έτσι είτε αλλιώς, μια πολιτική αναταραχή στη Λευκορωσία και/ή στο Καζακστάν θα αποτελούσε συνεπώς σοβαρή απειλή για το Κρεμλίνο.
Κοιτάζοντας προς το 2024
Οι παραπάνω ενδείξεις πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής αστάθειας είτε δεν έχουν ακόμη παρατηρηθεί, είτε έχουν παρατηρηθεί σε περιορισμένο βαθμό για να αποτελέσουν τάση. Αυτό πιθανότατα σημαίνει ότι η απειλή για το Κρεμλίνο παραμένει χαμηλή και σταθερή. Και οι περισσότερες είναι σχετικά απίθανο να εμφανιστούν εκτός και εάν οι ρωσικές δυνάμεις υποστούν μεγαλύτερες αποτυχίες στο πεδίο της μάχης. Αλλά οι Ρώσοι θα αμφισβητούν όλο και περισσότερο τον στρατηγικό σχεδιασμό και την αναγκαιότητα της δαπανηρής εισβολής καθώς προετοιμάζονται για τις επόμενες προεδρικές εκλογές (οι οποίες είναι προγραμματισμένες επί του παρόντος για τον Μάιο του 2024, αλλά θα μπορούσαν να αναβληθούν λόγω του πολέμου).
Ο Πούτιν είναι πιθανό να επιδιώξει την επανεκλογή του, επειδή οποιοδήποτε σενάριο που περιλαμβάνει την αποχώρησή του και την επακόλουθη μεταφορά εξουσίας θα ενείχε ακραίο κίνδυνο που είναι απίθανο να αποδεχτεί εν μέσω του συνεχιζόμενου πολέμου. Όμως, ενώ μια άλλη θητεία θα παράτεινε την εξουσία του Πούτιν, θα δημιουργούσε επίσης τον κίνδυνο να υπάρξει ολοένα και μεγαλύτερη κόπωση με το καθεστώς και τις πολιτικές του, απλώς αναβάλλοντας για αργότερα την πιθανώς χαοτική διαδικασία διαδοχής.