Στις 19 Δεκεμβρίου, την επομένη της λήξης του Παγκοσμίου Κυπέλλου, τα επτά νέα γήπεδα ποδοσφαίρου του Κατάρ θα σωπάσουν, γεμάτα με τα απορρίμματα που θα έχουν αφήσει ένα εκατομμύριο τουρίστες. Θα έχουν περάσει 12 χρόνια προετοιμασίας, σκανδάλων, επικοινωνιακού σχεδιασμού, ακόμη και εμπορικού αποκλεισμού από τους γείτονές του, και το Κατάρ θα πρέπει να αναρωτηθεί αν άξιζε τον κόπο η όλη προσπάθεια.
Τους επόμενους μήνες και χρόνια, όλες οι επενδύσεις του Κατάρ στο Παγκόσμιο Κύπελλο θα μπορούσαν να αποδειχθούν το αποκορύφωμα της εποχής των επιτυχημένων μεγάλων έργων που οδήγησαν τη χώρα προς τον εκσυγχρονισμό. Και καθώς το Κατάρ ετοιμάζεται να ταξιδέψει στην άλλη πλευρά αυτής της κορυφής, η εγχώρια ανάπτυξη φαίνεται πιθανό να επικεντρωθεί σε γηίνα, παρά μεγαλοπρεπή κατασκευαστικά έργα.
Σπατάλη χρημάτων;
Τα μεγάλα έργα αποτελούν βασικό στοιχείο του αναπτυξιακού μοντέλου των χωρών του Αραβικού Κόλπου για δεκαετίες. Ορισμένα έχουν σαφείς οικονομικούς στόχους που συνδέονται με αυτά, όπως στην περίπτωση του λιμανιού Τζεμπέλ Αλί του Ντουμπάι, που κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1980, το οποίο σχεδιάστηκε ειδικά για να μετατοπίσει την εκκολαπτόμενη οικονομία του εμιράτου προς τις μεταφορές.
Άλλα, όπως το Μπουρτζ Χαλίφα (το ψηλότερο κτίριο στον κόσμο) και το 60όροφο ξενοδοχείο ΜπουρτΖ Αλ Άραμπ στο Ντουμπάι, έχουν κατά κανόνα σχεδιαστεί για να προσελκύουν την προσοχή και να βάζουν τις πόλεις που τους φιλοξενούν στον χάρτη, δημιουργώντας ζήτηση αντί να την καλύπτουν. Η Σαουδική Αραβία προσπαθεί να κάνει το ίδιο με ένα εντυπωσιακό προϋπολογισμό 500 δισεκατομμυρίων δολαρίων για να χτίσει την πόλη Neom σε μια εν πολλοίς άδεια περιοχή του βορειοδυτικού τμήματος της χώρας.
Αν και τέτοια μεγάλα έργα δεν είναι μοναδικά στην περιοχή, το μοτίβο με το οποίο επιλέγονται και αναπτύσσονται μεγάλα έργα είναι ξεχωριστό λόγω της ιστορίας, των οικονομιών και των πολιτικών συστημάτων της περιοχής. Ένα μεγάλο έργο στον Αραβικό Κόλπο σχεδιάζεται πρωτίστως για να αλλάξει την παγιωμένη εικόνα της περιοχής ως άδειας ερήμου χωρίς πόλεις. Τίποτα δεν είναι πιο αποτελεσματικό για να αλλάξει μια χώρα τέτοιες παγιωμένες αντιλήψεις από το να κατασκευάσει το υψηλότερο κτίριο στον κόσμο ή το ταχύτερο τρενάκι λούνα παρκ.
Η κατασκευή τους είναι οικονομικά βιώσιμη γιατί είτε ρητά είτε άρητα υποστηρίζονται από κρατικές δαπάνες. Και ακόμη και όταν αντιμετωπίζουν προβλήματα - όπως έκανε ο Μπουρτζ Χαλίφα κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης 2008-2009 - μπορούν συχνά να περιμένουν από τις κυβερνήσεις να παράσχουν προγράμματα διάσωσης για να αποφύγουν την αμηχανία της πλήρους κατάρρευσης ενός έργου (το Μπουρτζ Χαλίφα, το οποίο μετονομάστηκε σε Μπουρτζ Ντουμπάι, είδε το γειτονικό, πλούσιο σε πετρέλαιο Άμπου Ντάμπι να συμμετέχει στη διάσωση).
Τέτοια μεγάλα έργα μπορούν επίσης να βασίζονται στην υποστήριξη βασιλικών, μη εκλεγμένων κυβερνήσεων που στηρίζονται σε συγκεκριμένες προσωπικότητες, όπως η βασιλική οικογένεια Αλ Θάνι του Κατάρ, η οποία διακινδύνευσε τη φήμη της για να δει την υποδομή του Παγκοσμίου Κυπέλλου να ολοκληρώνεται ανεξάρτητα από το κόστος.
Για όλους αυτούς τους λόγους, το Παγκόσμιο Κύπελλο στο Κατάρ ήταν επιθυμητό και κατέστη δυνατό. Το παγκόσμιο τουρνουά ποδοσφαίρου θα έβαζε τη χώρα στον χάρτη με ηχηρό τρόπο. Τα έσοδα από τα τεράστια αποθέματα φυσικού αερίου σήμαιναν ότι τα χρήματα δεν ήταν πρόβλημα. Και η κυβερνώσα οικογένεια Αλ Θάνι, χωρίς επίσημα αντίβαρα στην ισχύ της, θα μπορούσε να υποστηρίξει το σχέδιο χωρίς πολιτικές αντιδράσεις. Και όπως ο ρόλος του Μπουρτζ Αλ Αράμπ στη δημιουργία ζήτησης πολυτελών ταξιδιών στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα και στην ευρύτερη περιοχή του Αραβικού Κόλπου, η διοργάνωση του παγκόσμιου τουρνουά ποδοσφαίρου από το Κατάρ στοχεύει στη δημιουργία ζήτησης και όχι στην ικανοποίησή της.
Για τον σκοπό αυτό, το Κατάρ θα δαπανήσει περίπου 229 δισεκατομμύρια δολάρια στους αγώνες, τα οποία, εκτιμά, θα αποφέρουν περίπου 17 δισεκατομμύρια δολάρια σε έσοδα - καθιστώντας το όχι μόνο το πιο ακριβό Παγκόσμιο Κύπελλο στην ιστορία, αλλά και τη διοργάνωση με τις μεγαλύτερες ζημιές στην ιστορία.
Αλλά για το Κατάρ (του οποίου τα τεράστια αποθέματα φυσικού αερίου είναι τώρα όλο και περισσότερο σε ζήτηση μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία), τέτοιες απώλειες είναι αποδεκτές εάν το τελικό αποτέλεσμα είναι μεγαλύτερη ζήτηση για το εθνικό brand.
Φθίνουσες αποδόσεις
Το υψηλό κόστος του Παγκοσμίου Κυπέλλου προκαλεί ήδη ανησυχία και ορισμένοι αναρωτιούνται για πόσο ακόμη οι πλούσιες κυβερνήσεις του Αραβικού Κόλπου θα θέλουν να συνεχίσουν να στηρίζουν τέτοια έργα εάν οι οικονομικές τους αποδόσεις είναι χαμηλές, άυλες ή αποσπούν την προσοχή από άλλου είδους αναγκαία οικονομική ανάπτυξη. Με άλλα λόγια, πόσα περισσότερα μεγάλα έργα που αποσκοπούν στη δημιουργία ζήτησης θα στηρίξουν αυτά τα κράτη ενώ παραμερίζεται αναγκαία και τρέχουσα ζήτηση;
Στο Κατάρ, το Παγκόσμιο Κύπελλο κυριαρχεί στις υποδομές της Ντόχα για πάνω από μια δεκαετία. Λιγότερη προσοχή έχει δοθεί σε άλλους, εξαιρετικά απαραίτητους παράγοντες μακροπρόθεσμης οικονομικής ανάπτυξης, όπως η εκπαίδευση, η προσιτή στέγαση, η βιωσιμότητα του κλίματος, ακόμη και τα τουριστικά αξιοθέατα που θα μπορούσαν να ανταγωνιστούν τα τρενάκια, τα υδάτινα πάρκα και τα πολυτελή εμπορικά κέντρα των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων. Και στο εξωτερικό, το Κατάρ κατέβαλε σημαντικές προσπάθειες για να υπερασπιστεί το δικαίωμά του να φιλοξενήσει το τουρνουά εξαρχής, καθώς η χώρα πάλευε κάτω από μια χιονοστιβάδα κατηγοριών διαφθοράς, κακομεταχείρισης εργατών, παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και εξαγοράς ψήφων – οι οποίες περιόρισε και τη βελτιώση της φήμης της χώρας που επιδίωκε η Ντόχα από τους αγώνες.
Παρόμοια προβλήματα εμφανίζονται σε όλα τα μεγάλα έργα του Αραβικού Κόλπου. Η αστρονομική τιμή του Neom είναι κάτι που η πλούσια σε πετρέλαιο Σαουδική Αραβία μπορεί ακόμα να αντέξει οικονομικά. Ωστόσο, άλλα απαραίτητα, αν και πιο πεζά, έργα και επενδύσεις στο βασίλειο - όπως η βελτιωμένη διαχείριση της κυκλοφορίας στο Ριάντ ή η προσιτή στέγαση στη Τζέντα - θα μπορούσαν να παραμεληθούν ως αποτέλεσμα. Ακόμη και αν κατασκευαστεί η υποδομή του Neom (μια αμφίβολη προοπτική δεδομένων των σημερινών τεχνικών εμποδίων), δεν είναι σαφές αν η πόλη θα προσφέρει τα οικονομικά, δημογραφικά ή πολιτικά οφέλη που διαφημίζει η κυβέρνηση της Σαουδικής Αραβίας.
Πράγματι, η ιστορία των κρατικά σχεδιασμένων πόλεων είναι γεμάτη με παραδείγματα πενιχρών ή καθυστερημένων κερδών: τα κρατικά σχεδιασμένα τμήματα της πρωτεύουσας της Βραζιλίας, Μπραζίλια, για παράδειγμα, δεν έφτασαν ποτέ τους 500.000 κατοίκους που στόχευε η κυβέρνηση τη δεκαετία του 1960. Εν τω μεταξύ, η Σαουδική Αραβία πρέπει να συνεχίσει να δαπανά ήπια δύναμη υπερασπιζόμενη τόσο τη βιωσιμότητα της Neom όσο και τα μέσα με τα οποία χτίζεται η πόλη. Η αρνητική κάλυψη του Τύπου υποδηλώνει ήδη ότι το έργο έχει καθυστερήσει και ότι η κυβέρνηση της Σαουδικής Αραβίας χρησιμοποίησε ωμή βία για να εκτοπίσει τις τοπικές φυλές που ζουν εδώ και καιρό στην περιοχή.
Εν τω μεταξύ, στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, το Ντουμπάι προσπαθεί να αναστήσει τα μεγάλα έργα τεχνητών νησιών, τα οποία έχουν παγώσει από το 2010, με τα έργα για την κατασκευή των νησιών του Ντουμπάι και του νησιού Τζεμπέλ Αλί να φέρεται να έχουν ξαναρχίσει. Αυτό είναι εν μέρει μια αντίδραση σε μια καυτή αγορά ακινήτων. Τουλάχιστον εδώ η ζήτηση είναι ήδη ισχυρή αντί να κατασκευάζεται για το μέλλον.
Ωστόσο, εξακολουθεί να υπάρχει ένα ανοιχτό ερώτημα σχετικά με το πόσους τεχνητούς φοίνικες και νησιά μπορεί να υποστηρίξει το Ντουμπάι ως αγορά πολυτελείας. Ενώ το πρώτο νησί Παλμ Τζουμεϊράχ ήταν μοναδικό όταν άνοιξε το 2006, τώρα υπάρχει το άδειο Τζεμπέλ Αλί, το νησί Περλ του Κατάρ, το Ντουράτ Αλ Μπαχρέιν του Μπαχρέιν και πολλά τεχνητά νησιά που κατασκευάζει η Σαουδική Αραβία στην ακτή της Ερυθράς Θάλασσας. Όλα είναι παρόμοια σε ανέσεις και εμπειρία με τα νησιά του Ντουμπάι. Και μετά τίθεται το ερώτημα ποιες μελλοντικές μεγάλες εκδηλώσεις, που θα απαιτούν μεγάλες υποδομές, μπορεί εύλογα να φιλοξενήσει η περιοχή. Το Κατάρ δεν έκρυψε ποτέ τη φιλοδοξία του να φιλοξενήσει τους θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες, αλλά με όλη τη διαμάχη του Παγκοσμίου Κυπέλλου σε συνδυασμό με το εχθρικό κλίμα που επικρατεί τους καλοκαιρινούς μήνες στο Κατάρ, φαίνεται πολύ απίθανο η Ντόχα -ή οποιαδήποτε άλλη πόλη του Αραβικού Κόλπου- να κερδίσει μια τέτοια υποψηφιότητα σύντομα.
Είναι πιθανό ένα άλλο Παγκόσμιο Κύπελλο να επιστρέψει στο Κατάρ για να επαναχρησιμοποιήσει τα γήπεδά του του 2022, αλλά το 2030 θα ήταν η πιο κοντινή ημερομηνία για ένα τέτοιο γεγονός και ακόμη και τότε, το Κατάρ θα αντιμετωπίσει σκληρό ανταγωνισμό από άλλες πόλεις που προσπαθούν να αφήσουν το στίγμα τους στο παιχνίδι. Επιπλέον, είναι πολύ απίθανο η FIFA, το διεθνές διοικητικό όργανο του ποδοσφαίρου, να επιτρέψει στη Ντόχα να φιλοξενήσει εκ νέου το Παγκόσμιο Κύπελο τόσο σύντομα μετά το 2022, λαμβάνοντας υπόψη τη στρατηγική του θεσμού για γεωγραφική διαφοροποίηση.
Η μανία με τα μεγάλα έργα φτάνει στο τέλος της
Πράγματι, φαίνεται πιθανό ότι το Κατάρ έχει ήδη συμφιλιωθεί με την πραγματικότητα του τέλους της εποχής των μεγάλων έργων, καθώς το εθνικό brand του Κατάρ φαίνεται σε μεγάλο βαθμό να έχει καθιερωθεί.
Μετά το πέρας των αγώνων, δεν θα υπάρξουν εντυπωσιακοί νέοι ουρανοξύστες ή τεχνητά νησιά στον αναπτυξιακό ορίζοντα του Κατάρ — μόνο η ολοκλήρωση των έργων υποδομής που ξεκίνησαν για τους ίδιους τους αγώνες, όπως η ολοκλήρωση του μετρό, η συμπλήρωση του νησιού Περλ και η τελειοποίηση των ανέσεων που απολαμβάνει ήδη η χώρα. Αυτό θα επιτρέψει στη χώρα να εστιάσει στα ήδη ανεπτυγμένα συγκριτικά της πλεονεκτήματα, όπως η τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Τα γειτονικά Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα φαίνεται να κάνουν το ίδιο αφήνοντας να εννοηθεί ότι σκοπεύουν να ολοκληρώσουν μερικά από τα έργα που ξεκίνησαν να κατασκευάζουν πριν από μια δεκαετία, όπως το Παλμ Τζεμπέλ Αλί, αντί να ρίξουν χρήματα σε περισσότερα μεγάλα έργα σε μια προσπάθεια να επιταχύνουν την ανάπτυξη.
Η παγκόσμια φήμη των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων και του Κατάρ ως οικονομικών και επιχειρηματικών κόμβων έχει πλέον παγιωθεί, με φωτεινά και σκοτεινά σημεία. Και είναι απίθανο ότι ένα νέο μεγάλο έργο θα έκανε πολλά για να αλλάξει αυτή τη φήμη.