Παρά τις πρόσφατες κινήσεις, η Αρμενία είναι απίθανο να προωθήσει την εξομάλυνση των σχέσεων με την αντίπαλο Τουρκία, μέχρι να υπάρξει μεγαλύτερη πρόοδος στις εδαφικές διαφορές της Γερεβάν με το υποστηριζόμενο από την Αγκυρα Αζερμπαϊτζάν, με κίνδυνο να καταρρεύσουν οι συνομιλίες εξομάλυνσης, αφήνοντας την Αρμενία απομονωμένη στον Καύκασο.
Στις 6 Οκτωβρίου, ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Νικόλ Πασινιάν και ο πρόεδρος της Τουρκίας Ταγίπ Ερντογάν είχαν τις πρώτες προσωπικές συνομιλίες μεταξύ των ηγετών των δύο χωρών εδώ και 13 χρόνια, στο πλαίσιο μιας συνεχιζόμενης προσπάθειας για την εγκαθίδρυση διπλωματικών σχέσεων. Τον Ιούλιο του 2022, ο Ερντογάν και ο Πασινιάν δεσμεύτηκαν, στο πλαίσιο σπάνιας τηλεφωνικής επικοινωνίας τους, να συνεχίσουν τις προσπάθειες εξομάλυνσης των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών μετά από δεκαετίες αποξένωσης, λέγοντας ότι θα εργαστούν για το άνοιγμα των συνόρων τους σε υπηκόους τρίτων χωρών και την έναρξη απευθείας εμπορευματικών πτήσεων μεταξύ τους.
Οι συνομιλίες πραγματοποιήθηκαν μετά από μια σπάνια σύνοδο κορυφής μεταξύ των εκπροσώπων των δύο χωρών στη Μόσχα την 1η Ιουλίου, όπου αρχικά είχαν δοθεί οι δεσμεύσεις για συνέχιση της εξομάλυνσης. Ωστόσο, τον Σεπτέμβριο, το Αζερμπαϊτζάν, σύμμαχος της Τουρκίας, άρχισε στρατιωτικές επιχειρήσεις τόσο στο διαφιλονικούμενο έδαφος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ όσο και κατά της ίδιας της Αρμενίας, για να πιέσει στρατιωτικά την τελευταία να τηρήσει τους όρους της κατάπαυσης του πυρός του Νοεμβρίου του 2020 που τερμάτισε την πιο πρόσφατη σύγκρουση μεταξύ των δύο πλευρών, την οποία κέρδισε αποφασιστικά το Αζερμπαϊτζάν.
Η Ρωσία, η οποία υποστηρίζει επίσημα την Αρμενία, έχει έκτοτε επιφορτιστεί με την επιβολή της κατάπαυσης του πυρός. Όμως το Αζερμπαϊτζάν φαίνεται να έχει εκμεταλλευτεί την απόσπαση της προσοχής της Μόσχας στην Ουκρανία, όταν ξεκίνησε τις πιο πρόσφατες στρατιωτικές επιχειρήσεις του.
Τον περασμένο μήνα, ξέσπασαν θανατηφόρες συγκρούσεις στα σύνορα Αζερμπαϊτζάν-Αρμενίας, σηματοδοτώντας τη χειρότερη αναζωπύρωση της βίας μεταξύ των δύο χωρών από τη σύρραξη του 2020 στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Σε ομιλία του στις 14 Σεπτεμβρίου στο κοινοβούλιο της Αρμενίας, ο Πασινιάν δήλωσε ότι η χώρα του έχασε πάνω από 100 στρατιώτες στις τελευταίες μάχες.
Η Τουρκία αναγνώρισε αρχικά την Αρμενία ως ανεξάρτητη χώρα το 1991, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Όμως οι δύο χώρες δεν δημιούργησαν ποτέ πλήρεις διπλωματικές σχέσεις λόγω της άρνησης της Τουρκίας να αναγνωρίσει τη γενοκτονία των Αρμενίων κατά την οθωμανική εποχή το 1915-16, καθώς και λόγω των συνεχιζόμενων στενών δεσμών της Άγκυρας με τον αντίπαλο της Αρμενίας, το Αζερμπαϊτζάν.
Η Τουρκία έκλεισε τα σύνορά της με την Αρμενία το 1993. Τον Ιούλιο, η Τουρκία και η Αρμενία συμφώνησαν να ανοίξουν τα σύνορά τους στους υπηκόους άλλων χωρών, αλλά τα σύνορα παραμένουν κλειστά για τους Τούρκους και τους Αρμένιους πολίτες.
Η διαμάχη
Εδώ και δεκαετίες, η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν έχουν εμπλακεί σε μια τεταμένη εδαφική διαμάχη για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το οποίο βρίσκεται εντός των διεθνώς αναγνωρισμένων συνόρων του Αζερμπαϊτζάν, αλλά κατοικείται σε μεγάλο βαθμό από Αρμένιους. Οι επανειλημμένες προσπάθειες εξομάλυνσης των σχέσεων τη δεκαετία του 1990 και το 2008-09 απέτυχαν λόγω της ακλόνητης υποστήριξης της Τουρκίας προς το Αζερμπαϊτζάν.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου του Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 2020, η Τουρκία παρείχε στρατιωτική βοήθεια στο Αζερμπαϊτζάν, συμπεριλαμβανομένων των μη επανδρωμένων αεροσκαφών Bayraktar TB2, τα οποία βοήθησαν το Αζερμπαϊτζάν να πολεμήσει τα αρμενικά στρατεύματα και τελικά να κερδίσει έδαφος στην αμφισβητούμενη περιοχή. Η Ρωσία, η οποία είναι σύμμαχος της Αρμενίας μέσω του Οργανισμού Συλλογικής Συνθήκης Ασφάλειας (CSTO), επενέβη για να μεσολαβήσει σε μια κατάπαυση του πυρός και παρείχε 2.000 στρατιώτες ως ειρηνευτική δύναμη για την τήρηση της συμφωνίας.
Η Αρμενία επιδίωξε την εξομάλυνση των σχέσεων με την Τουρκία κυρίως καθώς αναζητά άλλους τρόπους για να αντιμετωπίσει το Αζερμπαϊτζάν χωρίς τη ρωσική βοήθεια, αλλά δευτερευόντως για να αυξήσει τους εμπορικούς δεσμούς, να επανενώσει οικογένειες και να επιτρέψει την πρόσβαση σε αρμενικούς ιστορικούς τόπους εντός της Τουρκίας. Η Αρμενία διαμαρτύρεται εδώ και καιρό για ανεπαρκή ρωσική υποστήριξη στην απόκρουση των απειλών από τις στρατιωτικές δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν.
Στον πόλεμο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 2020, η Ρωσία δεν επενέβη στρατιωτικά για να προστατεύσει την Αρμενία, εν μέρει από φόβο μήπως προκαλέσει ευρύτερη σύγκρουση με την Τουρκία, η οποία επέτρεψε στο Αζερμπαϊτζάν να καταλάβει εδάφη στην αμφισβητούμενη περιοχή. Και τώρα, η Αρμενία είναι ακόμη λιγότερο σε θέση να βασιστεί στη ρωσική στρατιωτική ισχύ, καθώς η Μόσχα αναπτύσσει περισσότερα στρατεύματα στον συνεχιζόμενο πόλεμό της στην Ουκρανία -μια πραγματικότητα που έγινε σαφής από την αποτυχία της Ρωσίας να παράσχει νέα υποστήριξη στην Αρμενία ως απάντηση στις τελευταίες επιθέσεις του Αζερμπαϊτζάν στα σύνορα, παρά το γεγονός ότι η Γερεβάν έφτασε στο σημείο να επικαλεστεί τη ρήτρα αμοιβαίας άμυνας της CSTO στις 14 Σεπτεμβρίου.
Από την οπτική γωνία της Αρμενίας, εάν η Ρωσία δεν είναι πρόθυμη ή δεν είναι σε θέση να προσφέρει περισσότερη υποστήριξη, η βελτίωση των σχέσεων με την Τουρκία θα μπορούσε να τη βοηθήσει να πείσει την Άγκυρα να πιέσει το Αζερμπαϊτζάν να αποφύγει τις επιθέσεις κατά της Αρμενίας.
Εκτός από τον μετριασμό του κινδύνου επιθέσεων από το Αζερμπαϊτζάν, η προσέγγιση της Αρμενίας με την Τουρκία αποσκοπεί επίσης στην προώθηση νέων εμπορικών δεσμών -οι δύο χώρες αντάλλαξαν αγαθά αξίας περίπου 270 εκατ. δολαρίων μόνο το 2019, αλλά τα κοινά τους σύνορα υποδηλώνουν ότι θα μπορούσαν να κάνουν πολύ περισσότερα. Η εξομάλυνση των διπλωματικών σχέσεων θα μπορούσε να δει την πλήρη επαναλειτουργία των κοινών συνόρων των δύο χωρών -βοηθώντας στην επανένωση των περίπου 60.000 έως 70.000 Αρμενίων που εξακολουθούν να ζουν στην Τουρκία με συγγενείς εντός της ίδιας της Αρμενίας, μετά από σχεδόν 30 χρόνια διαχωρισμού. Οι Αρμένιοι θα μπορούσαν να επισκεφθούν τα πολυάριθμα ιστορικά μνημεία από το παρελθόν της Αρμενίας που παραμένουν εντός της Τουρκίας.
Η συμβατική στρατιωτική ικανότητα της Αρμενίας να αντιμετωπίσει το Αζερμπαϊτζάν είναι περιορισμένη. Οι ένοπλες δυνάμεις της είναι μικρότερες από αυτές του Αζερμπαϊτζάν και βασίζονται σε μεγάλο βαθμό σε σοβιετικό και ρωσικό εξοπλισμό, ο οποίος αποδείχθηκε ότι μειονεκτεί σημαντικά έναντι των τουρκικών μη επανδρωμένων αεροσκαφών που χρησιμοποίησε το Αζερμπαϊτζάν κατά τη διάρκεια του πολέμου του 2020. Αυτά τα ίδια σοβιετικά και ρωσικά συστήματα υπολειτουργούν επίσης σήμερα στην Ουκρανία, όπου οι αποτυχίες της Ρωσίας στο πεδίο της μάχης έχουν πιθανότατα αυξήσει ακόμη περισσότερο τους αρμενικούς φόβους σχετικά με τη στρατιωτική ικανότητα της Μόσχας.
Η στρατηγική της Αγκυρας
Εν τω μεταξύ, η Τουρκία προσπαθεί να ενισχύσει την εικόνα της ως διεθνούς διαμεσολαβητή για να αντισταθμίσει τις επικρίσεις του ΝΑΤΟ για την εξωτερική της πολιτική, ενώ παράλληλα βελτιώνει τους εμπορικούς δεσμούς με την Αρμενία και διατηρεί τη σχέση εργασίας της με τη Μόσχα, βοηθώντας ενδεχομένως έναν Ρώσο σύμμαχο. Η Τουρκία συνεχίζει να αντιμετωπίζει δυτικές επικρίσεις για τους πολιτικούς και οικονομικούς δεσμούς της με τη Ρωσία, εν μέσω του πολέμου στην Ουκρανία. Οι ομαλοποιημένοι δεσμοί με την Αρμενία θα μπορούσαν να βοηθήσουν την Τουρκία να εκτρέψει μέρος αυτής της κριτικής, επιτρέποντας στην Άγκυρα να τοποθετηθεί περαιτέρω ως μεσολαβητής -μια στρατηγική που έχει επίσης δει την Τουρκία να παρεμβαίνει διπλωματικά στη σύγκρουση Ρωσίας-Ουκρανίας, όπου βοήθησε στη διευκόλυνση της συμφωνίας εξαγωγής σιτηρών που υπέγραψαν η Μόσχα και το Κίεβο τον Ιούλιο, η οποία συνέβαλε στην άμβλυνση των παγκόσμιων τιμών των τροφίμων.
Το αυξημένο εμπόριο με την Αρμενία θα μπορούσε επίσης να ωφελήσει οικονομικά την ταμειακά ταλαιπωρημένη Τουρκία, καθώς στις εμπορικές σχέσεις των δύο χωρών κυριαρχούσαν οι τουρκικές εξαγωγές το 2019, γεγονός που υποδηλώνει ότι θα μπορούσαν να βρουν ακόμη μεγαλύτερο μερίδιο αγοράς στο μέλλον. Επιπλέον, η βελτίωση των σχέσεων με την Αρμενία θα βοηθούσε στην ενίσχυση των ρωσοτουρκικών σχέσεων, καθώς η Μόσχα προτιμά τη διαμεσολάβηση της Τουρκίας στην περιοχή από εκείνη των ΗΠΑ ή της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η επιθετική συμπεριφορά της Τουρκίας στη Μεσόγειο και αλλού (συμπεριλαμβανομένης της Συρίας και της Λιβύης) έχει κατά καιρούς ωθήσει τους δυτικούς ηγέτες να ζητήσουν κυρώσεις κατά της Άγκυρας. Τις τελευταίες εβδομάδες, η Τουρκία κλιμάκωσε τις ρητορικές της απειλές κατά της Ελλάδας με επιχείρημα τη στρατιωτικοποίηση νησιών. Στις 29 Σεπτεμβρίου, η Τουρκία δήλωσε επίσης ότι σχεδιάζει να ενισχύσει τη στρατιωτική παρουσία της χώρας στα κατεχόμενα της Βόρειας Κύπρου, ως απάντηση στην πρόσφατη άρση του αμερικανικού εμπάργκο αμυντικού εμπορίου στην κυπριακή δημοκρατία.
Όμως, ενώ οι παράγοντες αυτοί μπορούν να κάνουν την Αρμενία και την Τουρκία να συνεχίσουν τις συνομιλίες εξομάλυνσης, είναι απίθανο να σημειώσουν μεγάλη πρόοδο μέχρι να επιτευχθεί μεγαλύτερη πρόοδος στη διαμεσολάβηση ή την επίλυση της διαφοράς της Αρμενίας με το Αζερμπαϊτζάν. Οι κινητήριοι μοχλοί για την εξομάλυνση θα συνεχιστούν, ενώ κάποιοι από τους περιορισμούς για την εξομάλυνση, όπως η αντίθεση της αρμενικής κοινής γνώμης στις σχέσεις με την Τουρκία, έχουν επίσης αποδυναμωθεί εν μέσω της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία και της αδυναμίας της να υποστηρίξει ουσιαστικά τη Γερεβάν, ιδίως μετά τις πιο πρόσφατες επιθέσεις του Αζερμπαϊτζάν στην Αρμενία στις 13 Σεπτεμβρίου.
Ωστόσο, η Αρμενία είναι απίθανο να προωθήσει την εξομάλυνση όσο η Τουρκία υποστηρίζει τις προσπάθειες του Αζερμπαϊτζάν να επεκτείνει την επικράτειά του ή και αναγκάζει την Αρμενία να συμμετάσχει σε διαπραγματεύσεις με το Αζερμπαϊτζάν, που θα έχουν ως αποτέλεσμα επώδυνες παραχωρήσεις από τη Γερεβάν.
Η Αρμενία θα παραμείνει επίσης ομοίως επιφυλακτική απέναντι στην τουρκική προσέγγιση, εκτός εάν η Τουρκία είναι σε θέση να επιβραδύνει ή να βοηθήσει στο πάγωμα των στρατιωτικών ελιγμών του Αζερμπαϊτζάν εναντίον της. Εν τω μεταξύ, η κυβέρνηση της Τουρκίας -η οποία αντιμετωπίζει μια δύσκολη εκλογική αναμέτρηση το 2023- έχει πιθανώς ένα ανώτατο όριο στην προθυμία της να εξομαλύνει επίσης την κατάσταση με την Αρμενία, καθώς η ξεκάθαρη υποστήριξη της Άγκυρας προς το Αζερμπαϊτζάν είναι ευρέως δημοφιλής μεταξύ των Τούρκων ψηφοφόρων.
Οι πρόσφατες επιθέσεις του Αζερμπαϊτζάν στα σύνορα φαίνεται να αποσκοπούν στο να αναγκάσουν την Αρμενία να υπογράψει μια συνθήκη που θα προβλέπει ότι η Γερεβάν θα μειώσει ή θα παραιτηθεί από τον έλεγχο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Μια τέτοια συνθήκη θα μπορούσε επίσης να δει την Αρμενία να παραχωρεί κάποιο έδαφος στο Αζερμπαϊτζάν κατά τη διαδικασία οριοθέτησης, καθώς και να δημιουργήσει έναν διάδρομο μεταφορών για το Αζερμπαϊτζάν, ώστε να μπορεί να φτάσει στον θύλακά του στο Ναχτσιβάν (που περιβάλλεται από την Αρμενία, την Τουρκία και το Ιράν). Όλοι αυτοί οι στόχοι είναι βαθιά αντιδημοφιλείς στον αρμενικό λαό.
Μια άλλη επίθεση του Αζερμπαϊτζάν θα μπορούσε να προκαλέσει την αποχώρηση της Αρμενίας από τις συνομιλίες εξομάλυνσης με την Τουρκία, γεγονός που θα διέκοπτε τους δεσμούς της Γερεβάν με τη μόνη δύναμη που μπορεί να πιέσει αποτελεσματικά το Μπακού να σταματήσει τις επιθέσεις. Ο πρωθυπουργός της Αρμενίας θα δεχτεί έντονη λαϊκή πίεση να διακόψει τις συνομιλίες με την Άγκυρα, εάν η Τουρκία υποστηρίξει το Αζερμπαϊτζάν μέσω μιας νέας επίθεσης.
Ο Πασινιάν αντιμετώπισε μια απόπειρα στρατιωτικού πραξικοπήματος μετά την ήττα του 2020 και έκτοτε σημαντική λαϊκή πίεση κατά της υπογραφής μιας ευρύτερης ειρηνευτικής συμφωνίας με το Αζερμπαϊτζάν, στην οποία αντιτίθενται πολλοί Αρμένιοι. Αλλά αν η Αρμενία απομακρυνθεί από τις συνομιλίες με την Τουρκία, δεν θα μπορέσει να βρει έναν εταίρο ικανό να αντιμετωπίσει το Αζερμπαϊτζάν. Η Ρωσία θα παραμείνει επικεντρωμένη στην Ουκρανία, ενώ οι ΗΠΑ και η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι πρόθυμες να χρησιμοποιήσουν τη συγκριτικά μικρότερη επιρροή τους στο Αζερμπαϊτζάν για να επιβάλουν τον τερματισμό των συγκρούσεων, προτιμώντας μια διπλωματική λύση που θα έβλεπε τελικά την Αρμενία να παραιτείται από όλες τις διεκδικήσεις στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Οι σχέσεις ΗΠΑ-Αζερμπαϊτζάν έχουν εδραιωθεί από δεκαετίες συνεργασίας σε αντιτρομοκρατικές επιχειρήσεις, καθώς και από κινήσεις που αποσκοπούν στον περιορισμό της ρωσικής επιρροής στην περιοχή -το Μπακού είναι μέρος του προγράμματος του ΝΑΤΟ «Εταιρική Σχέση για την Ειρήνη», το οποίο έχει σχεδιαστεί για να οικοδομήσει εμπιστοσύνη μεταξύ του ΝΑΤΟ και χωρών που θεωρούνται δυνητικοί σύμμαχοι.
Η Αρμενία έχει ισχυρό λόμπι στο αμερικανικό Κογκρέσο, εν μέρει επειδή είναι μια δημοκρατία σε μια ταραγμένη περιοχή και εν μέρει λόγω της συμπαράστασης για τη γενοκτονία. Ωστόσο, η φιλοξενία των ρωσικών δυνάμεων από την Αρμενία μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης εμπόδισε την ανάπτυξη βαθύτερων σχέσεων.
Εάν, ωστόσο, η Αρμενία μπορέσει να εξομαλύνει τις σχέσεις της με την Τουρκία και, κυρίως, εάν μπορέσει να κάνει το ίδιο με το Αζερμπαϊτζάν, θα υπονομεύσει σοβαρά την επιρροή της Ρωσίας στον Νότιο Καύκασο.
Οι οικονομικές ευκαιρίες και η μειωμένη απειλή συγκρούσεων που ανοίγονται από την εξομάλυνση των σχέσεων με την Τουρκία και ιδιαίτερα με το Αζερμπαϊτζάν θα ωθήσουν αναπόφευκτα τη Γερεβάν να αναρωτηθεί όλο και περισσότερο αν τα οφέλη από τη διατήρηση της στενής οικονομικής σχέσης και της σχέσης ασφαλείας με τη Ρωσία εξακολουθούν να υπερτερούν του κόστους -ιδίως εν μέσω του πολέμου της Ρωσίας στην Ουκρανία. Από μόνο του, αυτό θα είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της ρωσικής επιρροής και σε ένα τέτοιο σενάριο, η Μόσχα θα αντιμετώπιζε ακόμη μεγαλύτερες απειλές, εάν το Αζερμπαϊτζάν προσπαθούσε στη συνέχεια να εξασφαλίσει την ταχεία αποχώρηση των ρωσικών ειρηνευτικών δυνάμεων από το έδαφός του και να υλοποιήσει τη Διακήρυξη της Σούσα του 2021 με την Τουρκία -αυτό απαιτεί ακόμη στενότερους οικονομικούς, πολιτιστικούς και, κυρίως, δεσμούς ασφαλείας με την Άγκυρα.
Είναι ενδεικτικό ότι ο Τούρκος πρόεδρος Ερντογάν δήλωσε τον Ιούνιο του 2021 ότι η κυβέρνησή του θα επιτρέψει την εγκατάσταση τουρκικών (και κατ' επέκταση νατοϊκών) στρατιωτικών εγκαταστάσεων στο Αζερμπαϊτζάν, προς μεγάλη δυσαρέσκεια της Μόσχας. Αν και παραμένει άγνωστο αν η Τουρκία θα το τηρήσει, η απλή αυτή επιλογή αντιπροσωπεύει μια περαιτέρω διάβρωση της εδώ και καιρό φθίνουσας επιρροής της Ρωσίας στο Αζερμπαϊτζάν υπέρ της Τουρκίας.