«Βυθίστηκαν τα καράβια σου στη Μαύρη Θάλασσα;» λέει ένα τουρκικό ρητό, που χρησιμοποιείται όταν κάποιος είναι χαμένος στις σκέψεις του και προσπαθεί να λύσει ένα φαινομενικά δυσεπίλυτο πρόβλημα.
Φαίνεται πως αυτή ακριβώς η θάλασσα είναι αυτή που κάνει την Τουρκία να σχοινοβατεί γεωπολιτικά από τότε που η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία και άρχισε τις στρατιωτικές επιχειρήσεις από αυτά ακριβώς τα ύδατα, επειδή η Τουρκία ελέγχει την πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα.
Μετά την επίσημη λήξη του Πολέμου της Ανεξαρτησίας της Τουρκίας, με τη Συνθήκη της Λωζάνης του 1923, τα στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελίων αποστρατιωτικοποιήθηκαν. Η πρόσβαση προς και από τη Μαύρη Θάλασσα στη Μεσόγειο τέθηκε υπό τον έλεγχο μιας Διεθνούς Επιτροπής για τα Στενά.
Όμως με την πολιτική κατάσταση να επιδεινώνεται στην Ευρώπη εν όψει του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η Τουρκία επιδίωξε να αλλάξει τη συμφωνία και διαπραγματεύτηκε τη Συνθήκη του Μοντρέ το 1936. Μέχρι σήμερα, ο έλεγχος των στενών μεταξύ Ευρώπης και Ασίας από την Τουρκία, της δίνει μια μοναδική ναυτιλιακή δύναμη.
Η Συνθήκη του Μοντρέ είναι δομημένη ως εξής: η Τουρκία εγγυάται την ελεύθερη πλεύση όλων των επιβατηγών και εμπορικών πλοίων κατά τη διάρκεια περιόδων ειρήνης. Όταν υπάρχει πόλεμος στον οποίον δεν εμπλέκεται η Τουρκία, τα πολεμικά πλοία των εμπόλεμων κρατών δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα στενά, εκτός εάν επιστρέφουν στη βάση τους στη Μαύρη Θάλασσα.
Τα τουρκικά μέσα ενημέρωσης μετέδωσαν στα τέλη Φεβρουαρίου πως ο Ουκρανός πρέσβης στην Τουρκία, Vasyl Bodnar, ζήτησε η Τουρκία να εφαρμόσει τη Συνθήκη του Μοντρέ και να σταματήσει το πέρασμα ρωσικών πλοίων από τα στενά, για να μην επιτεθούν στην Ουκρανία. Όταν ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Mevlut Cavusoglu χαρακτήρισε «πόλεμο» τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία κατά τη διάρκεια συνέντευξής του στο CNN Turk στις 27 Φεβρουαρίου, έδωσε στην Τουρκία το δικαίωμα να εφαρμόσει πλήρως τη Συνθήκη του Μοντρέ.
Ουσιαστικά, η εφαρμογή της Συνθήκης από την Τουρκία εμποδίζει τη Ρωσία από το να ενισχύσει τον στόλο της Μαύρης Θάλασσας απ’ έξω, ή να μετακινεί προς τη Μεσόγειο πολεμικά πλοία που βρίσκονται τώρα στη Μαύρη Θάλασσα.
«Οι προβλέψεις αυτές δεν αλλάζουν και πολύ την ισορροπία δυνάμεων στη Μαύρη Θάλασσα» είπε ο Τούρκος πρώην διπλωμάτης Sinan Ulgen στο CNBC. «Ωστόσο, όταν αυτά τα ρωσικά πλοία που ανήκουν στον στόλο της Μαύρης Θάλασσας βρίσκονται στη Μαύρη Θάλασσα, δεν θα μπορούν να επιστρέψουν στη Μεσόγειο. Μακροπρόθεσμα, αυτό μπορεί να αποτελέσει πρόβλημα για την ικανότητα προβολής ισχύος της Ρωσίας στην ανατολική Μεσόγειο και ιδιαίτερα στη Συρία».
Η βύθιση του ρωσικού πολεμικού πλοίου Moskva στη Μαύρη Θάλασσα στις 14 Απριλίου τόνισε το δίλημμα της Ρωσίας: η Μόσχα πρέπει να πείσει την Τουρκία να ανοίξει τον Βόσπορο και τα Δαρδανέλια αν θέλει να αντικαταστήσει το Moskva -τη ναυαρχίδα του στόλου της Μαύρης Θάλασσας- ή να απομακρύνει τον στόλο αυτόν από την Ουκρανία.
Ρωσοτουρκικές εντάσεις
Η Μόσχα και η Άγκυρα δεν έχουν ακόμα βιώσει έντονες διαφωνίες μεταξύ τους αναφορικά με την Ουκρανία. Αλλά υπάρχουν ανησυχίες πως η σχέση τους θα μπορούσε να γίνει πιο τεταμένη. Η Τουρκία επιχειρεί να μεσολαβήσει για την ειρήνευση μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας και δεν έχει επιβάλλει κυρώσεις στη Ρωσία. Αλλά η Τουρκία είναι μέλος του ΝΑΤΟ. Και σε αυτό που ενδεχομένως αποτελεί ένδειξη κλιμάκωσης μεταξύ της Τουρκίας και της Ρωσίας, η Τουρκία έκλεισε το Σάββατο τον εναέριο χώρο της στα ρωσικά αεροσκάφη που επιχειρούν να πετάξουν προς τη Συρία.
Το 2015, η Τουρκία κατέρριψε ρωσικό μαχητικό αεροσκάφος στα σύνορά της με τη Συρία, όπου η Μόσχα πολεμούσε για λογαριασμό του ισχυρού άνδρα της Συρίας Bashar al-Assad. Η Μόσχα απάντησε με απαγόρευση των εισαγωγών τουρκικών τροφίμων και Τούρκων εργαζομένων.
Ο Ulgen είπε πως η Συνθήκη του Μοντρέ θα μπορούσε να ξαναφέρει αντιμέτωπες την Τουρκία με τη Ρωσία. «Είναι ασαφές για πόσο θα επικρατήσει το Άρθρο 19», είπε, προσθέτοντας πως «ενεργοποιήθηκε από την αναγνώριση από την τουρκική πλευρά πως υπάρχει πόλεμος».
«Μπορεί να δούμε ένα σενάριο», κατά τον ίδιο, «όπου η Ρωσία θα υποστηρίζει πως ο πόλεμος έχει τελειώσει αλλά η διεθνής κοινότητα και η Τουρκία δεν θα το αναγνωρίζουν».
Ο Ulgen θεωρεί πως η Τουρκία θα συνεχίσει να συμμορφώνεται με το γράμμα της Συνθήκης του Μοντρέ, επειδή η εφαρμογή ευελιξίας για τη μια πλευρά που εμπλέκεται στον πόλεμο, θα μπορούσε να δημιουργήσει τεράστια πίεση από την άλλη πλευρά.
«Η Τουρκία δεν θα ήθελε να βρεθεί σε αυτή τη θέση», τόνισε.