Ο Τούρκος πρόεδρος Recep Tayyip Erdogan παίζει στην πολιτική σκηνή του 2020 με ένα εγχειρίδιο του 2000, και παρότι δεν είναι ξεκάθαρο πως οι Τούρκοι ψηφοφόροι είναι πράγματι έτοιμοι να γυρίσουν σελίδα στην σχεδόν 20ετή διακυβέρνηση του Κόμματος της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης (AKP) στις επόμενες εκλογές, αυτό που είναι σαφές είναι πως τα συνηθισμένα κόλπα του Erdogan –από τον οικονομικό και θρησκευτικό λαϊκισμό στο εσωτερικό, μέχρι τις εθνικιστικές επιδείξεις στο εξωτερικό- δεν παρέχουν πλέον τα εκλογικά κέρδη που έχει συνηθίσει.
Εν τούτοις, ο Erdogan φαίνεται προσηλωμένος στην πραγματοποίηση μιας προεκλογικής εκστρατείας του AKP σαν να μην έχει αλλάξει το εκλογικό σώμα του από τις τελευταίες εκλογές του 2018, παρά τις αυξανόμενες ενδείξεις πως οι Τούρκοι, ιδιαίτερα οι νεότερης ηλικίας, θέλουν ένα νέο πολιτικό μέλλον για τη χώρα τους.
Παράλογος ή εκτός πραγματικότητας;
Με μια προσεκτική εξέταση, η μείωση της δημοφιλίας του Erdogan έχει μια ξεκάθαρη αιτία: την οικονομία. Από το 2013, το ΑΕΠ της Τουρκίας έχει μειωθεί (μετρημένο σε δολάρια ΗΠΑ) από τα 957 δισ. δολάρια στα 720 δις. δολάρια, καθώς το λεγόμενο «Τουρκικό Θαύμα» της δεκαετίας του 2000 δέχθηκε σοβαρό πλήγμα από τη νομισματική κρίση του 2018 και στη συνέχεια από την πανδημία της Covid-19, τον πληθωρισμό και την φυγή επενδυτών, καθώς το AKP πολιτικοποιούσε όλο και περισσότερο τη διοίκηση της κεντρικής τράπεζας.
Αυτό το τελευταίο σημείο -η διοίκηση της κεντρικής τράπεζας, η φυγή επενδυτών και ο πληθωρισμός- είναι που εκ πρώτης όψεως φαίνεται να αποτελεί πράξη πολιτικής αυτοκτονίας από την πλευρά του Erdogan. Οι πολιτικές επιλογές του, όμως, βγάζουν περισσότερο νόημα εάν ειδωθούν λιγότερο ως παράλογες παρορμήσεις ενός ιδεολόγου, και περισσότερο ως κινήσεις ενός πολιτικού που χρησιμοποιεί παρωχημένες πολιτικές για έναν κόσμο που δεν υπάρχει πια.
Ο Erdogan στοιχηματίζει για μια ακόμα φορά πως τα οφέλη του φθηνού τοπικού νομίσματος, όπως ο αυξημένος τουρισμός και οι ανταγωνιστικότερες τουρκικές εξαγωγές, θα δημιουργήσουν αρκετές θέσεις εργασίας και πλούτο ώστε να αντισταθμιστεί ο λαϊκός θυμός για τον πληθωρισμό και την πτώση της τουρκικής λίρας. Στοιχηματίζει επίσης πως οι θρησκευόμενοι ψηφοφόροι, το πιο πιστό του πολιτικό μπλοκ, θα επιβραβεύσει το AKP το 2023 καθώς ακολουθεί την γραμμή πως τα επιτόκια είναι τοκογλυφία και ως εκ τούτου αντι-Ισλαμικά. Και ο Erdogan ελπίζει πως οι εθνικιστές ψηφοφόροι –ένα άλλο μεγάλο κομμάτι της βάσης στήριξής του- θα πιστέψει το αφήγημά του πως τα οικονομικά προβλήματα δεν οφείλονται στην ηγεσία του AKP αλλά είναι ένας συνδυασμός κακής τύχης λόγω της πανδημίας Covid-19 και ξένων μηχανορραφιών που προσπαθούν να ρίξουν έναν ισχυρό Τούρκο ηγέτη.
Σε κάθε ένα από αυτά τα μέτωπα, η λογική του Erdogan έχει αξιοσημείωτες αδυναμίες. Το στοίχημά του πως οι Τούρκοι θα ανεχθούν τις πληθωριστικές πιέσεις στα τρέχοντα επίπεδα, τουλάχιστον μέχρι τις εκλογές, αποδίδεται εν μέρει στην ηλικία των ψηφοφόρων που απαρτίζουν μεγάλο μέρος της εκλογικής βάσης του AKP. Για τους ψηφοφόρους που έζησαν την δεκαετία του 1990, όταν ο πληθωρισμός είχε πιάσει το 105% το 1994, τα τρέχοντα προβλήματα είναι επώδυνα, αλλά ούτε κατά διάνοια όσο άσχημα ήταν πριν την εποχή του AKP.
Η δεκαετία του 1990 ήταν επίσης μια εποχή πολιτικών που στόχο είχαν να ευχαριστήσουν τους επενδυτές, κάτι που δεν ξεχνούν πολλοί Τούρκοι πολίτες οι οποίοι συχνά δεν βλέπουν το εθνικό συμφέρον ως το ίδιο με αυτό των επενδυτών. Πολλοί πιθανόν θα χρησιμοποιήσουν αυτή την οπτική γωνία για να δικαιολογήσουν τις ψήφους υπέρ του AKP, όχι όμως όλοι –και οπωσδήποτε όχι η «Γενιά Ζ», οι Τούρκοι που βρίσκονται τώρα στην ηλικιακή ομάδα 15-25 ετών και έχουν τεράστιες προσδοκίες, αφού μεγάλωσαν κατά τη διάρκεια των χρόνων της ακμής χωρίς να θυμούνται τα χαοτικά χρόνια που προηγήθηκαν.
Εν τω μεταξύ, οι θρησκευόμενοι ψηφοφόροι μπορεί να έχουν κίνητρο να στηρίξουν το AKP στις πληθωριστικές και οικονομικές κρίσεις, καθώς θεωρούν το κόμμα ως τον καλύτερο τρόπο για να διατηρήσουν τα πολιτικά και κοινωνικά οφέλη που απέκτησαν ενάντια στο κάποτε κυρίαρχο κοσμικό Κεμαλικό καθεστώς στην Τουρκία. Αλλά αυτού του είδους οι ψηφοφόροι φαίνεται πως είναι ένα συρρικνούμενο μερίδιο του εκλογικού σώματος.
Το 2019, η εταιρεία δημοσκοπήσεων Konda βρήκε πως τα ποσοστά του θρησκευτικού αυτοπροσδιορισμού στους Τούρκους μειώθηκαν από το 2008 έως το 2019, με αυτούς που αποκαλούνται «θρησκευτικά συντηρητικοί» να μειώνεται από το 32% στο 25%, και γενικά τον αυτοπροσδιορισμό «θρησκευόμενος» να μειώνεται από το 55% στο 51%.
Όταν δημοσιοποιήθηκαν, τα αποτελέσματα της δημοσκόπησης θεωρήθηκαν σε μεγάλο βαθμό ως αντίδραση στις προσπάθειες του AKP να κάνει την Τουρκία μια πιο θρησκευόμενη κοινωνία, ιδιαίτερα στους νέους ψηφοφόρους. Για μια ακόμα φορά, ο Erdogan προόριζε αυτές τις θρησκευτικές πολιτικές εν μέρει για τους μεγαλύτερης ηλικίας ψηφοφόρους, πολλοί από τους οποίους ήταν δυσαρεστημένοι με την κοσμικότητα που είχε επιβληθεί κατά την κεμαλική περίοδο πριν το 2002. Αλλά ορισμένοι ψηφοφόροι έχουν κουραστεί από την επιβολή της θρησκείας, ενώ οι νεότεροι δεν έχουν μνήμες της κεμαλικής καταστολής της θρησκείας στον δημόσιο χώρο.
Τέλος, το εθνικιστικό αφήγημα του Erdogan έχει παρόμοιες αδυναμίες με το οικονομικό και θρησκευτικό του αφήγημα: οι Τούρκοι είτε έχουν κουραστεί από την συγκρουσιακή συμπεριφορά της χώρας τους στο εξωτερικό ή απλά δεν εντυπωσιάζονται από τα αποτελέσματα που έχει φέρει μετά από σχεδόν 20 χρόνια.
Από το 2002, η Τουρκία έχει μεταμορφωθεί σε μια περιφερειακή στρατιωτική και διπλωματική δύναμη, με στρατό στη Συρία, στη Λιβύη, στο Κατάρ, στο Κέρας της Αφρικής, στον Καύκασο και, μόλις τα τελευταία δυο χρόνια, πολέμους δι’ αντιπροσώπων κατά της Ρωσίας στη Συρία, στη Λιβύη και στο Αζερμπαϊτζάν.
Αν και αυτές οι περιπέτειες στο εξωτερικό είναι συχνά δημοφιλείς για κάποιο διάστημα, ωστόσο η εκλογική τόνωση που προσφέρουν φθίνει και οι κίνδυνοι που ενέχουν για την οικονομία φαίνεται πως καθοδηγούν τους εθνικιστές Τούρκους να αναζητήσουν εναλλακτικές όπως το Καλό Κόμμα, ένα εθνικιστικό κόμμα της αντιπολίτευσης που, πέραν του ότι είναι κοσμικό, ιδεολογικά είναι παρόμοιο. Τέτοιες αποσκιρτήσεις ήταν αρκετές για να πείσουν το AKP και τον υπερεθνικιστικό κυβερνητικό εταίρο, το Κόμμα του Εθνικιστικού Κινήματος (MHP) να εξετάσει το ενδεχόμενο μείωσης του εκλογικού ορίου για να εξασφαλιστεί πως ο MHP μπορεί ακόμα να επιβιώσει στις εκλογές του 2023.
Σε αναζήτηση στρατηγικής (και αποδιοπομπαίων τράγων)
Καθώς γίνεται σαφές πως οι παλιές τακτικές δεν δουλεύουν, ο Erdogan και το AKP είναι πιο πιθανό να επέμβουν στους εκλογικούς θεσμούς και τα μέσα ενημέρωσης της χώρας, αναζητώντας ταυτόχρονα αποδιοπομπαίους τράγους για να στρέψουν προς τα εκεί τις λαϊκές επικρίσεις.
Το κυβερνών κόμμα ήδη εξετάζει συνταγματικές αλλαγές που θα μείωναν το εκλογικό όριο από το 10% ενδεχομένως στο 7% -ένα βολικό ποσοστό, δεδομένου ότι αυτό το ποσοστό δίνουν συχνά οι δημοσκοπήσεις στο MHP. Αλλά η υπόθεση μπορεί να μην τελειώσει εκεί. Το AKP θα μπορούσε να αναμορφώσει τις εκλογικές περιφέρειες, να προσπαθήσει να καταστείλει την ψήφο σε αντιπολιτευόμενες περιοχές ή και να χρησιμοποιήσει τον έλεγχο που έχει στα κρατικά μέσα ενημέρωσης για να αποκλείσει τις αντιπολιτευόμενες φωνές και να δημοσιεύει μόνο ευνοϊκά stories για το κόμμα –κόλπα που είχε χρησιμοποιήσει το κόμμα στις εκλογικές αναμετρήσεις από το 2015.
Εν τω μεταξύ, το AKP θα ψάξει επίσης και κάποιον να κατηγορήσει για την επιδείνωση της οικονομίας της χώρας. Τα τέσσερα εκατομμύρια Σύρων προσφύγων που ζουν στην Τουρκία είναι ο ευκολότερος στόχος στο εσωτερικό, καθώς πολλοί Τούρκοι ήδη θεωρούν τους πρόσφυγες αυτούς ως ανταγωνιστές τους για θέσεις εργασίας και για τους λιγοστούς πόρους.
Ενώ το AKP παραδοσιακά ήταν φροντιστής των προσφύγων στο πλαίσιο της παν-Ισλαμικής του πλατφόρμας, ωστόσο το κόμμα όλο και περισσότερο, ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο, θα ενδίδει στον νατιβισμό κατά των προσφύγων για να αντισταθμίσει τον θυμό. Σε πιο ακραία σενάρια, που θα μπορούσαν να συμβούν εάν επιδεινωθούν περαιτέρω οι οικονομικές συνθήκες, το AKP μπορεί να προσπαθήσει να κάνει έξωση στους πρόσφυγες και να τους ξαναστείλει σε ελεγχόμενα από την Τουρκία εδάφη στη Συρία, αν και αυτές οι ζώνες είναι απίθανο να είναι βιώσιμες για μακροπρόθεσμη επανεγκατάσταση.
Οι Σύριοι πρόσφυγες, όμως, δεν θα είναι οι μόνοι αποδιοπομπαίοι τράγοι. Το AKP θα κατηγορήσει επίσης τους ξένους επενδυτές, την Ευρώπη και τις ΗΠΑ για τα δεινά της χώρας –ιδιαίτερα αν η Fed αυξήσει τα επιτόκια το 2022 όπως αναμένεται, κάτι που θα δημιουργούσε πρόβλημα στην ικανότητα της Τουρκίας να χρηματοδοτήσει το ολοένα και αυξανόμενο χρέος της (μεγάλο μέρος του οποίου είναι σε αμερικανικό δολάριο).
Ο κίνδυνος να πεισμώσει
Οι κινήσεις αυτές μπορεί να βοηθήσουν το AKP να εξασφαλίσει μια νέα θητεία το 2023, αλλά πιθανότατα θα απομονώσουν ακόμα περισσότερο την κυβέρνηση του Erdogan από βασικούς συμμάχους στο παγκόσμιο σκηνικό. Οι ΗΠΑ και η Ευρώπη θα αντιδράσουν με ανησυχία στις νέες απόπειρες παρέμβασης στο εκλογικό σύστημα υπέρ του AKP, φοβούμενες πως ο Erdogan στρέφεται όλο και περισσότερο στον αυταρχισμό. Αυτή η ανησυχία, με τη σειρά της, θα υπονομεύσει την επενδυτική εμπιστοσύνη στην Τουρκία, που θα μπορούσε να επιδεινώσει την οικονομική της κρίση ακόμα περισσότερο και να ενθαρρύνει τις αντιπολιτευτικές ομάδες να βγουν στους δρόμους.
Το AKP πιθανότατα θα αντιδράσει στις λαϊκές διαμαρτυρίες με τον τρόπο που συχνά αντιδρά: αναπτύσσοντας δυνάμεις ασφαλείας για να ελέγξουν τους δημόσιους χώρους και στη συνέχεια χρησιμοποιώντας τις συγκρούσεις που προκύπτουν μεταξύ των διαδηλωτών και της αστυνομίας ως δικαιολογία να «μαζέψει» τους πολιτικούς της αντιπολίτευσης που μπορεί διαφορετικά να «έκλεβαν» έδρες του AKP στη βουλή.
Οι ΗΠΑ και η Ευρώπη είναι απίθανο να διακόψουν ξεκάθαρα τις σχέσεις με την Τουρκία. Αλλά οι επιχειρήσεις καταστολής ενάντια σε διαδηλώσεις της αντιπολίτευσης, ενάντια σε πολιτικούς ή πρόσφυγες, θα μπορούσαν να ωθήσουν ιδιαίτερα την Ευρώπη να εφαρμόσει περισσότερες κυρώσεις σχετιζόμενες με τα ανθρώπινα δικαιώματα, σε Τούρκους αξιωματούχους, επιδεινώνοντας περαιτέρω τα οικονομικά προβλήματα της Τουρκίας καθώς θα αποδυναμώσουν το επενδυτικό κλίμα και ως εκ τούτου και τις εισροές κεφαλαίων.
Μέσα από αυτή την αναταραχή, το AKP είναι απίθανο να κάνει υποχωρήσεις. Αν μη τι άλλο, ο Erdogan και το κόμμα του θα πεισμώσουν σε ό,τι αφορά τις αμφιλεγόμενες πολιτικές για να προσπαθήσουν να διατηρήσουν την πίστη της εκλογικής τους βάση και να καταστείλουν την αντιπολίτευση. Αλλά ενώ η προσέγγιση αυτή μπορεί να ήταν αποτελεσματική στο παρελθόν, τα δοκιμασμένα κόλπα του AKP που το βοήθησαν να παραμείνει στην εξουσία, φαίνεται πως δεν είναι πια τόσο αποτελεσματικά.
Παρά την τιτάνια προσπάθεια να αντιστρέψει το εκλογικό αποτέλεσμα των δημοτικών εκλογών στην Κωνσταντινούπολη το 2019, που περιελάμβανε και την στρέβλωση του εκλογικού σώματος και την επανάληψη των εκλογών, το AKP έχασε. Και αν η Κωνσταντινούπολη αποτελεί ένδειξη των μελλούμενων, τότε η Τουρκία οδεύει προς μια ταραχώδη εκλογική περίοδο το 2023 –αλλά μια περίοδο που θα μπορούσε επίσης να φέρει μια νέα κυβέρνηση για πρώτη φορά μετά από δυο δεκαετίες.