Η Τουρκία έχει θέσει σε εφαρμογή, μέσα από το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας» τις πέντε δεκαετιών απόψεις της για τα θαλάσσια δικαιώματα, αυξάνοντας την ναυτική παρουσία της σε σημεία της Μεσογείου που υποστηρίζει ότι αποτελούν τμήματα της δικής της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ).
Οι έρευνες για υδρογονάνθρακες μετατρέπονται σε κρίσιμο εργαλείο εφαρμογής αυτής της στρατηγικής. Οι προσπάθειες της όμως να διεκδικήσει ΑΟΖ δημιουργεί κίνδυνο ευρύτερης σύγκρουσης με την Ελλάδα και άλλα κράτη μέλη του ΝΑΤΟ, εμπλέκοντας άλλα ενεργειακά σχέδια, και δυνητικά τις ΗΠΑ, στη διένεξη.
Οι τουρκικές φιλοδοξίες
Η Τουρκία υποστηρίζει ότι το σύνολο των θαλασσών που βρίσκονται τριγύρω της (Μαύρη Θάλασσα, Αιγαίο και Μεσόγειος) χρήζει ειδικού χειρισμού υπό το διεθνές δίκαιο και ότι τα νησιά του Αιγαίου (τα περισσότερα εκ των οποίων είναι ελληνικά) δεν πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώματα με χώρες, όπως η Τουρκία, που διαθέτουν μεγάλες ακτές. Η διεθνής κοινότητα δεν υιοθέτησε ποτέ αυτούς τους διαχωρισμούς, και αυτός είναι ο λόγος που η Τουρκία δεν υπέγραψε ποτέ τη σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας του ΟΗΕ και προτιμά να λύνει αυτές τις διαφορές με διμερείς διαπραγματεύσεις αντί της διεθνούς διαιτησίας. Αυτό έως τώρα οδήγησε σε δυο σοβαρές διενέξεις, με την Ελλάδα στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο και με την Κύπρο.
Η σημαντικότερη διαφωνία είναι στο Αιγαίο, όπου εκατοντάδες ελληνικά νησιά στηρίζουν τις διεκδικήσεις της Ελλάδας έναντι της Τουρκίας με τις δυο χώρες να διαφωνούν ακόμα και στο πώς να ξεκινήσουν να χαράσσουν θαλάσσια σύνορα, εξαιτίας της διαφοράς στον αριθμό των νησιών που βρίσκονται μεταξύ τους. Η Τουρκία έχει μόλις τρία νησιά στο Αιγαίο, ενώ η Ελλάδα πάνω από 3.000. Εξαιτίας αυτού, η Αγκυρα εδώ και χρόνια έχει διακηρύξει ότι μια επέκταση των θαλασσίων συνόρων από την Ελλάδα στα 12 ναυτικά μίλια θα συνιστά «casus belli» (αιτία πολέμου).
Ενώ Ελλάδα και Τουρκία έχουν φτάσει στα όρια του πολέμου αρκετές φορές στο παρελθόν εξαιτίας των διαφορών στο Αιγαίο, έχουν αμφότερες αποφύγει να ανακηρύξουν πλήρη ΑΟΖ στην περιοχή, όπως και να διεκδικήσουν θαλάσσιες περιοχές πέραν των έξι ναυτικών μιλίων. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν μπορούν να το πράξουν στο μέλλον.
Η Αγκυρα υποστηρίζει ότι αν Ελλάδα και Τουρκία επεκτείνουν τα θαλάσσια σύνορα στα 12 μίλια, η Τουρκία θα κερδίσει ελάχιστα, ενώ η Ελλάδα θα αποκτήσει τον έλεγχο σχεδόν των 2/3 του Αιγαίου. Η χρήση των νησιών στην οριοθέτηση των ΑΟΖ, που εκτείνεται στα 200 ναυτικά μίλια από την ακτή θα αφήσει επίσης την Τουρκία με σχεδόν μηδενικά δικαιώματα σε ότι αφορά τους φυσικούς πόρους και την αλιεία στο Αιγαίο. Γι’ αυτό η Τουρκία υποστηρίζει ότι ποιο δίκαιος τρόπος για να γίνει ο διαχωρισμός είναι να αγνοηθούν τα νησιά στο σύνολό τους και να ξεκινήσει η οριοθέτηση με βάση τις δυο ενδοχώρες.
Οι δράσεις της Αγκυρας
Κάνοντας επιθετικά επίδειξη δύναμης, μέσω ενεργειακών ερευνών και ναυτικών ασκήσεων στην ανατολική Μεσόγειο, η Τουρκία προσπαθεί να νομιμοποιήσει τις διεκδικήσεις της στην ΑΟΖ, όπως και να απονομιμοποιήσει δυνητικές διεκδικήσεις της Ελλάδας σε ότι αφορά τις Οικονομικές Ζώνες στην περιοχή μέσω των νησιών Κρήτη, Ρόδος και Καστελόριζο. Ειδικά το τελευταίο, λόγω θέσης έχει τη δυναμική να δημιουργήσει σημαντική ΑΟΖ για την Ελλάδα που θα συνδέεται με αυτή της που διεκδικεί η Κύπρος, περιορίζοντας έτσι την αντίστοιχη της Τουρκίας. Περαιτέρω κλιμάκωση μπορεί να οδηγήσει την Ελλάδα στην απόφαση να διεκδικήσει πλήρη ΑΟΖ στην ανατολική Μεσόγειο, κάτι που έως τώρα η χώρα φάνηκε να διστάζει να κάνει υπό το φόβο της πυροδότησης μιας ευρύτερης σύγκρουσης.
Προστατευμένο από πολεμικά σκάφη, το Oruc Reis κινείται στην Μεσόγειο από την αρχή της χρονιάς. Υπενθυμίζεται ότι τον Δεκέμβριο του 2019, μια συμφωνία της Τουρκίας με την κυβέρνηση της Τρίπολης είχε στόχο να νομιμοποιήσει τις διεκδικήσεις της Αγκυρας και να δημιουργήσει σύνορο μεταξύ των τουρκικών και λιβυκών υδάτων, αγνοώντας Κρήτη και Καστελόριζο.
Από την άλλη πλευρά, στις 27 Αυγούστου το ελληνικό κοινοβούλιο επικύρωσε συμφωνία για τον καθορισμό ΑΟΖ με την Αίγυπτο, με στόχο να αντιμετωπίσει την συμφωνία Τουρκίας-Τρίπολης, νομιμοποιώντας το ρόλο της Κρήτης. Ηταν το πρώτο βήμα πιθανής πλήρους ανακήρυξης ΑΟΖ στην ανατολική Μεσόγειο, αλλά η μερική συμφωνία δεν περιέλαβε το Καστελόριζο.
Η Τουρκία επιχειρεί ενεργά να απονομιμοποιήσει την ΑΟΖ της Κύπρου στην ανατολική Μεσόγειο διεξάγοντας γεωτρήσεις σε αυτή και παρενοχλώντας ξένες εταιρείες στις οποίες έχει δώσει άδεια για έρευνες η Λευκωσία. Υποστηρίζει ότι η ΑΟΖ της Κύπρου δεν είναι νόμιμη, γιατί δεν χαράχθηκε σε συντονισμό με τους τουρκοκύπριους τους οποίους αναγνωρίζει ως νόμιμη κυβέρνηση όλων των Κυπρίων αλλά και ότι ως νησί δεν μπορεί να έχει πλήρη ΑΟΖ.
Αυτή την περίοδο το σκάφος Γιαβούζ διεξάγει γεωτρήσεις ανοικτά της Κύπρου, όπως και το Μπαρμπάντος. Το 2018 το τουρκικό ναυτικό εμπόδισε την ιταλική ENI από το να κάνει γεωτρήσεις σε οικόπεδο που κέρδισε σε διαγωνισμό που διεξήγαγε η Λευκωσία.
Το φάσμα πολέμου
Οι αυξανόμενες τουρκικές προκλήσεις θα συνεχίσουν να οδηγούν τις ΗΠΑ και άλλα κράτη μέλη του ΝΑΤΟ, περιλαμβανομένης της Γαλλίας και της Ελλάδας, στο να αυξήσουν την ναυτική τους παρουσία στην ανατολική Μεσόγειο. Αθήνα και Αγκυρα θα συνεχίσουν να προσπαθούν να αποφύγουν να περάσουν κόκκινες γραμμές που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μεγαλύτερη αντιπαράθεση που καμία δεν επιθυμεί, αλλά η αυξημένη παρουσία πλοίων στην περιοχή θα συνεχίσει να αυξάνει τον κίνδυνο ατυχημάτων, όπως φάνηκε στις 10 Αυγούστου με την σύγκρουση μιας ελληνικής (Λήμνος) με μια τουρκική φρεγάτα (Kemal Reis).
Η διεθνής διαμεσολάβηση πιθανότατα θα αποτρέψει η κλιμάκωση να μετατραπεί σε στρατιωτική σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, είναι όμως απίθανο να οδηγήσει σε διπλωματική λύση της διαφοράς τους.
Σε περίπτωση ευρύτερης κρίσης, τα περισσότερα κράτη-μέλη του ΝΑΤΟ θα θεωρήσουν την Τουρκία ως επιτιθέμενη και πιθανότατα θα στηρίξουν την Ελλάδα. Αυτό θα ενισχύσει την συνολική επιδίωξη της Τουρκίας να διαμορφώσει τη δική της στρατηγική εθνικής ασφαλείας, καθώς θα θεωρήσει ότι το ΝΑΤΟ δεν δίνει προτεραιότητα στα θέματα που η ίδια κρίνει ως σημαντικές εθνικές προτεραιότητες. Μια χώρα μπορεί να φύγει από τη Συμμαχία μόνο αν το επιθυμεί, κάτι που μοιάζει απίθανο ότι θα κάνει η Αγκυρα. Πιθανότατα, θα συνεχίσει να περιορίζει την συνεργασία της με χώρες-μέλη του ΝΑΤΟ.
Παρότι Κύπρος και Ελλάδα καλούν για πιο ισχυρή αντίδραση ώστε να αποθαρρυνθεί η Τουρκία, η Ευρωπαϊκή Ενωση πιθανότατα θα διστάσει να εφαρμόσει πιο δραστικά μέτρα από το φόβο ότι αυτό θα περιορίσει την συνεργασία των δυο πλευρών στο θέμα της μετανάστευσης.
Εκτός εάν η Τουρκία προχωρήσει σε πιο άμεσες κινήσεις στήριξης των διεκδικήσεων της στο Αιγαίο, ανοίξει πυρ κατά ελληνικού ή ευρωπαϊκού σκάφους ή προχωρήσει σε γεωτρήσεις γύρω από την Κρήτη, οι Βρυξέλλες πιθανότατα θα περιορίσουν τις κυρώσεις σε εταιρείες ή φυσικά πρόσωπα που σχετίζονται με τις κινήσεις της Τουρκίας στην Μεσόγειο.
Η απόφαση για κυρώσεις απαιτεί ομοφωνία μεταξύ των κρατών-μελών. Και κάποιες χώρες, όπως η Γερμανία, είναι ανήσυχες απέναντι στο ενδεχόμενο επιθετικών κυρώσεων εκτιμώντας ότι θα επιδεινώσουν τις εντάσεις της ΕΕ με την Τουρκία. Αν η Ευρώπη, όμως, δεν αναλάβει ισχυρή δράση κατά της Αγκυρας, η Κύπρος απειλεί να βάλει βέτο στις κυρώσεις που ετοιμάζει η ΕΕ κατά της Λευκορωσίας. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε λίγο αυστηρότερες κυρώσεις κατά τουρκικών επιχειρήσεων και φυσικών προσώπων, αλλά πιο ευρείες οικονομικές κυρώσεις κατά της κυβέρνησης της χώρας παραμένουν απίθανες.
Ενεργειακά σχέδια σε διασταυρούμενα πυρά
Οι ΗΠΑ πιθανότατα θα αφήσουν την Ευρωπαϊκή Ενωση να έχει την πρωτοβουλία των κινήσεων στις προσπάθειες αποκλιμάκωσης, αλλά η πρόσφατη είσοδος της Chevron στην ανατολική Μεσόγειο θα μπορούσε εν τέλει να τις αναγκάσει σε πιο άμεση εμπλοκή. Στις 20 Ιουλίου η Chevron ανακοίνωσε ότι εξαγοράζει την Noble Energy, η οποία χειρίζεται το κοίτασμα Λεβιάθαν, ανοικτά του Ισραήλ και το κοίτασμα Αφροδίτη, ανοικτά της Κύπρου.
Η Αγκυρα ωστόσο, πιθανότατα θα υιοθετήσει μια στάση «δεν ακουμπάμε» σε ότι αφορά τις κινήσεις αμερικανικών επιχειρήσεων στην περιοχή, καθώς σε διαφορετική περίπτωση οι ΗΠΑ θα είναι πιο πρόθυμες να επιβάλουν σκληρές κυρώσεις.
Συνεχίζοντας να κινείται με τρόπο που αυξάνει το κόστος αξιοποίησης κοιτασμάτων στα κυπριακά ύδατα, η Τουρκία οδηγεί τις γειτονικές χώρες πιο κοντά σε ότι αφορά τη θαλάσσια ασφάλεια και θέματα ενέργειας. Αλλά παράλληλα, θα μπορούσε δυνητικά να μπλοκάρει την κατασκευή του αγωγού East Med.
Ελλάδα, Κύπρος, Αίγυπτος και Ισραήλ δημιούργησαν το Gas Forum Ανατολικής Μεσογείου το 2019. Οι τέσσερις χώρες συνεργάζονται έκτοτε για την κατασκευή ενός αγωγού αξίας 6 δισ. δολαρίων που θα μεταφέρει αέριο από την ανατολική Μεσόγειο στην Ευρώπη. Με βάση το Διεθνές Δίκαιο, τεχνικά, η Τουρκία απαιτείται να επιτρέψει σε άλλες χώρες να κατασκευάσουν αγωγό που περνά μέσα από την ΑΟΖ της. Η Αγκυρα, όμως, διατηρεί το δικαίωμα να επιβλέπει όποια κατασκευή γίνει ώστε να πληρούνται τα περιβαλλοντικά της στάνταρντ, κάτι που θα είναι de facto αναγνώριση της ΑΟΖ της. Σε διαφορετική περίπτωση, η Τουρκία θα μπορούσε να στείλει το ναυτικό της ώστε να παρενοχλήσει ή να αναχαιτίσει σκάφη που εμπλέκονται με την κατασκευή, όπως έκανε το 2018, με ένα γεωτρύπανο που επιχείρησε γεώτρηση ανοικτά της Κύπρου.