«Αν στην πρώτη πράξη κρεμάσεις στον τοίχο ένα όπλο, στην επόμενη θα πρέπει το όπλο να πυροβολήσει». Ο δραματικός κανόνας του Άντον Τσέχωφ για το γράψιμο, είναι καλός. Η Συνθήκη λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) θα είχε πιθανότατα προκαλέσει απελπισία στον Ρώσο συγγραφέα, σχολιάζει ο συντάκτης του Economist σε ένα άρθρο που περιγράφει μια διαφορετική «επόμενη ημέρα» για την Ε.Ε.
Αναφέρεται στη μέχρι τώρα απροθυμία των Βρυξελλών να χρησιμοποιήσουν το νομικό οπλοστάσιο που έχουν στη διάθεσή τους, ώστε να αυξήσουν την αποτελεσματικότητα της Ενωσης, έστω και εις βάρος της ομοφωνίας.
Τώρα όμως οι ευρωπαίοι επίσημοι εστιάζουν στον συγκεκριμένο οπλισμό. Έως σήμερα αχρησιμοποίητοι και ξεχασμένοι κανόνες, αλλά και κανόνες που πλέον ερμηνεύονται με διαφορετικό τρόπο δίνουν τα εφόδια για την επίταση της ενοποιητικής διαδικασίας. Μέχρι πριν λίγους μήνες μια παρόμοια χρήση τέτοιων κανόνων θα φαίνονταν αδιανόητη.
Τέτοιοι κανόνες χρησιμοποιήθηκαν και επέτρεψαν στην Ε.Ε. να εκδώσει τίτλους συλλογικού χρέους ύψους 750 δισ. ευρώ και μετά να δώσει το ποσό στα μέλη της, με πάνω από το ήμισυ (390 δισ. ευρώ) να αποτελεί επιδότηση που δεν θα επιστραφεί.
Με μια πρώτη ματιά το σχέδιο αντίκειται στην αρχή που θέλει την Ε.E. να μην αναλαμβάνει χρέος εθνικών κυβερνήσεων. Αντί αυτής, οι επίσημοι της Ε.Ε. επικαλέστηκαν μια πιο ασαφή διάταξη, κατά την οποία η Ε.Ε. έχει το δικαίωμα «να παρέχει στον εαυτό της τα απαραίτητα μέσα για να κατορθώνει τους στόχους της και να εφαρμόζει τις πολιτικές της».
Είναι ένα μικρό πάτημα για τη de facto δημιουργία ομοσπονδιακού ελλείμματος, που είναι ίσως το μεγαλύτερο συνταγματικό άλμα από την έναρξη του ευρώ.
Ειδική πλειοψηφία κρατών
Τέτοια επινοητικότητα, αναφορικά με ποιον κανόνα επικαλούνται, παρατηρούνταν συνήθως όταν τα μέλη της Ένωσης ήθελαν να μπλοκάρουν κάποια ρύθμιση. Προς το παρόν, οποιοδήποτε μέλος της Ε.Ε. μπορεί να μπλοκάρει κάποια φορολογική διάταξη. Τώρα, όμως, η Κομισιόν επεξεργάζεται ένα σχήμα που θα μπορούσε να ξεπερνά τις μεμονωμένες αντιρρήσεις, αν η φορολογική πολιτική μιας χώρας διαστρεβλώνει την ενιαία αγορά- ένα έως τώρα αχρησιμοποίητο τμήμα της συνθήκης. Οι ιθύνοντες εξετάζουν τρόπους διασφάλισης ότι μια ειδική πλειοψηφία κρατών μπορεί να προωθήσει προτάσεις ακόμη και αν υπάρχει μια μειοψηφία που διαφωνεί.
Η ενοποίηση από την πίσω πόρτα φαίνεται ότι είναι της μόδας. Η σκέψη της αναδιαμόρφωσης των συνθηκών της Ε.Ε. προκαλεί ναυτία στους διπλωμάτες. Το να αλλάξει η νομική τάξη της Ευρώπης θα απαιτούσε ένα κύμα από δημοψηφίσματα σε όλη την Ευρώπη- μια διαδικασία που τείνει να μην πηγαίνει και τόσο καλά για την ίδια την Ε.Ε.
Η ηλικία της συνθήκης της Λισαβόνας δεν μπορεί να κρυφτεί, λέει ο συντάκτης του Economist, θυμίζοντας ότι, από τότε που τέθηκε σε ισχύ, το 2009, έχει περάσει μια κρίση του ευρώ, έχει ξεσπάσει η μεταναστευτική κρίση και ένα κράτος- μέλος έχει αποχωρήσει από την Ένωση. Φαίνεται ότι αντί να την ξηλώσουν και να την πάρουν από την αρχή, οι αξιωματούχοι ακολουθούν την συμβουλή του Τσέχωφ και χρησιμοποιούν τα νόμιμα όπλα που έχουν. Η ενιαία αγορά τραβά τα μέλη της να έρθουν πιο κοντά το ένα στο άλλο, χωρίς να λογαριάζει αν αυτό είναι κάτι που θέλουν ή όχι.
Ωστόσο αυτή η αθόρυβη ενοποίηση, με σιγαστήρα, έχει και τα αρνητικά της. Μπορεί να δυσαρεστήσει τους πολίτες. Κατά τη διάρκεια της κρίσης της Ευρωζώνης, Γερμανοί και Ολλανδοί ψηφοφόροι- και άλλοι από την Βόρεια Ευρώπη- εκνευρίστηκαν όταν οι ρήτρες στις ευρωπαϊκές συνθήκες που υποτίθεται ότι απαγόρευαν τις ενισχύσεις, δεν λειτούργησαν με τέτοιο τρόπο.
Τα 750 δισ. ευρώ της Covid 19 δικαιολογούνται ως ένα έκτακτο μέτρο. Ωστόσο τα έκτακτα μέτρα μπορούν να γίνουν μόνιμα. Προσπάθειες της επιτροπής να χρησιμοποιήσει κανόνες περί περιορισμών στην ενίσχυση κρατών προκειμένου να πατάξει τα ανεπιθύμητα φορολογικά καθεστώτα σε χώρες όπως η Ιρλανδία και η Ολλανδία, απορρίφθηκαν στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Κάποιες φορές τα όπλα εκπυρσοκροτούν.
Το να περιοριστεί το δικαίωμα των κρατών-μελών στο βέτο μπορεί να επιταχύνει την ενοποίηση. Ωστόσο η αποτελεσματικότητα έχει κόστος, αναφέρει ο Economist. Η ομοφωνία είναι μια άσχημη διαδικασία, όπως εύκολα θα συμφωνήσουν όσοι κάθισαν στις πρόσφατες διαπραγματεύσεις- μαμούθ των πέντε ημερών για τις ενισχύσεις. Όμως χτίζουν συναινέσεις. Αν και όλοι, από την παντοδύναμη Γερμανία έως την μικρούλα Μάλτα, πρέπει να κάνουν θυσίες, κανείς δεν είναι αναγκασμένος να υποχωρήσει πλήρως.
Η αυξημένη χρήση των ειδικών πλειοψηφιών οδηγεί σε μια πιο καταπιεστική Ε.Ε., επισημαίνει ο Hans Kundani του think tank με την ονομασία Chatham House. Κατά τη διάρκεια της μεταναστευτικής κρίσης η Ε.Ε. πίεσε για τους αριθμούς υποδοχής των προσφύγων με βάση μια ψηφοφορία ειδικής πλειοψηφίας.
Αν και πλήρως εντός των κανόνων, αυτό προκάλεσε πικρά συναισθήματα σε μια ήδη δύσκολη συζήτηση. Η χρήση παρόμοιων διαδικασιών για θέματα όπως η εξωτερική πολιτική ή η φορολογία μπορεί να κάνει το όπλο να «κλωτσήσει».
Ο πυροβολισμός ίσως κάνει καλό στην πλοκή του έργου και συνεισφέρει σε μια πιο αποτελεσματική, αλλά όχι αναγκαστικά και πιο ευτυχισμένη Ευρωπαϊκή Ένωση. Όταν κρατάς ένα όπλο, πρέπει να ξέρεις και πού το στρέφεις.