Ενενήντα πέντε χρόνια πέρασαν από τη μεγάλη κρίση του 1929 και 16 χρόνια από τη χρηματοπιστωτική κρίση, εξίσου σημαντική, του 2008.
Σε ένα πρόσφατο άρθρο μας, προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε την προέλευση τους (βλ. Παγκόσμιες Κρίσεις: η προέλευση τους, Πολυτεχνείο Κρήτης, 26.01.2022). Στο άρθρο αυτό γίνεται προσπάθεια να παρουσιαστούν οι λύσεις που δόθηκαν στην αρχαιότητα σε ανάλογες κρίσεις από τα στελέχη της εποχής (γκουρού).
Οικονομική κρίση στην Ινδία
Κατά την περίοδο του Ινδού αυτοκράτορα Chandragupta, ιδρυτή της αυτοκρατορίας Maurya (περίπου 324-300 π.χ. ), ο σύμβουλος του Kautilya (350-275 π.χ.), είχε υποδείξει τα ακόλουθα. Σε περιόδους οικονομικής κρίσης ο αυτοκράτορας μπορεί να πάρει εξαιρετικά μέτρα για να «γεμίσουν» με χρήματα τα ταμεία.
Μπορεί ο αυτοκράτορας να απαιτήσει έως και το ένα τρίτο της συγκομιδής των πλουσιότερων επαρχιών, αλλά δεν πρέπει από την άλλη, να απαιτεί τίποτα από τις φτωχότερες επαρχίες. Εκτός, από τους αγρότες, οι έμποροι πρέπει να φορολογούνται, ιδίως όσοι εμπορεύονται χρυσό και ασήμι, διαμάντια και πολύτιμους λίθους.
Όσο για τους χρυσοχόους πρέπει να δημευθούν όλες οι περιουσίες τους, γιατί διατηρούν τις εμπορικές τους δραστηριότητες με δόλιο τρόπο, προσπαθώντας να φανούν τίμιοι.
Ο σύμβουλος συνεχίζει ότι αυτή η εξαιρετική συνεισφορά πρέπει να δίνεται μια φορά, ποτέ δύο φορές. Επιπλέον, μερικές φορές είναι απαραίτητο να καταφεύγουμε στην κατασκοπία: κρατικοί κατάσκοποι, μεταμφιεσμένοι σε απλούς πολίτες, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να καταγγείλουν αυτούς που πληρώνουν τα λιγότερα.
Σεβασμός στους νόμους - Αρχαία Ελλάδα
Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα (Αβδηρίτης σοφιστής 485-411 π.χ.), η κυκλοφορία του κεφαλαίου είναι απολύτως ζωτικής σημασίας. Εάν το κεφάλαιο δεν κυκλοφορεί πλέον, η οικονομία καταρρέει. Διακρίνει δύο καταστάσεις.
1. Η ευνομία, όταν τηρούνται οι νόμοι και οι οφειλέτες αποπληρώνουν τα χρέη τους στους δανειστές, οι οποίοι μπορούν να δανείσουν ξανά. Ο σεβασμός στους νόμους δημιουργεί ένα πραγματικό «σιρκουί» κυκλοφορίας κεφαλαίων.
2. Η ανομία υποδηλώνει, αντίθετα, μια κατάσταση όπου τα δικαστήρια λειτουργούν ανεπαρκώς και οι αποφάσεις τους δεν γίνονται σεβαστές. Οι δανειολήπτες μπορούν στη συνέχεια να απαλλαγούν από τις υποχρεώσεις αποπληρωμής τους και το «σιρκουί» κεφαλαίων παύει να λειτουργεί.
Για τον Πρωταγόρα, σε περίπτωση ανομίας, οι εν δυνάμει δανειολήπτες είναι αυτοί που τιμωρούνται περισσότερο, επειδή δεν έχουν πλέον πρόσβαση σε πίστωση για τη χρηματοδότηση των δραστηριοτήτων τους. Επομένως, η σωστή συμμόρφωση με τους νόμους εγγυάται την κυκλοφορία του κεφαλαίου. Ο σοφιστής υπογραμμίζει ότι η ευνομία δημιουργεί «εμπιστοσύνη» (πίστη), που βοηθάει πολύ όλους τους ανθρώπους. Σε περιόδους ανομίας, οι άνθρωποι συσσωρεύουν χρήματα από δυσπιστία αντί να τα ανταλλάσσουν. Επομένως, τα χρήματα είναι δυσεύρετα ακόμα και αν είναι πολλά.
Ενέχυρο τις μούμιες, αρχαία Αίγυπτος
Ο Φαραώ Asychis προσπαθεί να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη ενόψει μιας πιστωτικής κρίσης, όταν οι πιστωτές δεν δανείζουν πλέον, γεγονός που βλάπτει σοβαρά την οικονομική δραστηριότητα.
Προτείνει μια ριζοσπαστική αλλά αποτελεσματική λύση: να αναγκάσει του δανειολήπτες να βάλουν ενέχυρο τις μούμιες των γονέων τους όταν λαμβάνουν δάνειο. Στην αρχαία Αίγυπτο, τα πολύτιμα αντικείμενα αποτελούσαν πολύτιμα ενέχυρα για τους πιστωτές, οι οποίοι ήταν έτσι βέβαιοι ότι οι οφειλέτες θα εξοφλούσαν τα χρέη τους. Διαφορετικά, σε περίπτωση μη αποπληρωμής, οι δανειολήπτες δεν θα μπορούσαν, την ώρα του θανάτου τους, να ταφούν δίπλα στους γονείς τους, γεγονός που θα ήταν μεγάλη αμαρτία.
Χάρη σε αυτόν τον ευρηματικό νόμο, ο Asychis έβαλε τέλος στην πιστωτική κρίση (οι ιστορικοί κατέταξαν τον Asychis μεταξύ των πέντε πιο μεγάλων νομοθετών της Αρχαίας Αιγύπτου).
Αλλα παραδείγματα προέρχονται και από τη Βίβλο, στο βιβλίο της Γένεσης (πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης), όπου εμφανίζεται η ιδέα του οικονομικού κύκλου. Πρόκειται για το παράδειγμα των παχιών και αδύνατων αγελάδων.
Με βάση την κυκλική φύση της οικονομικής ζωής, πρέπει να δράσουμε άμεσα. Κατά την περίοδο των παχιών αγελάδων (επτά χρόνια αφθονίας) θα γίνει η συγκομιδή όλων των τροφίμων και θα τα αποθηκεύσουν στις πόλεις. Αυτά τα τρόφιμα θα χρησιμεύσουν ως αποθεματικό για τη χώρα για τα επτά χρόνια του λιμού που θα πέσει στη χώρα (αδύνατες αγελάδες – Αίγυπτος).
Συμπερασματικά, όλες αυτές οι ιδέες – λύσεις απέχουν πολύ από το να εφαρμοστούν σήμερα, μπορούν όμως να αποτελέσουν τροφή για ώριμες σκέψεις στην οικονομική επιστήμη, κυρίως ο σεβασμός των νόμων.
*Καθηγητής, Ακαδημαϊκός, Πολυτεχνείο Κρήτης, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Paris School of Business.