Θα είναι αρκετά ενδιαφέρον να μάθουμε αν τελικά και σε βάθος χρόνου απέδωσαν τα πρόσφατα μέτρα πάταξης της φοροδιαφυγής πού ανήγγειλε η κυβέρνηση σύμφωνα με τα οποία καλούνται οι πολίτες να καταγγέλλουν ηλεκτρονικά τους φοροφυγάδες. Αν απέδωσαν ποιες άραγε πτυχές της προσωπικότητας του πολίτη ενεργοποίησαν;
Θα θέλαμε να πιστεύουμε ότι ενεργοποίησαν τη δικαιολογημένη οργή του φορολογούμενου πολίτη που βλέπει τον φοροφυγάδα να απολαμβάνει τα δημόσια αγαθά χωρίς να συμβάλλει οικονομικά. Όμως στην Ελλάδα τού «παρεοκρατικού καπιταλισμού» όπου η διαφθορά τρέχει από τα μανίκια (ευρωβαρόμετρο), το επιχείρημα ότι η μείωση της φοροδιαφυγής θα οδηγήσει σε μία βελτίωση των εισπράξεων του κράτους και κατά συνέπεια σε βελτίωση της προσφοράς δημοσίων αγαθών μόνο χασμουρητά προκαλεί.
Για πολλούς πολίτες η αύξηση των δημοσίων εσόδων δεν συνεπάγεται βελτίωση των δημοσίων αγαθών, αλλά απλά αύξηση των προσόδων της ηγεμονεύουσας κάθε φορά «παρέας». Άρα το επιχείρημα που συνδέει την πάταξη της φοροδιαφυγής με την αυξημένη προσφορά δημοσίων αγαθών δεν πρόκειται να ενεργοποιήσει κανένα να «καρφώσει».
Αντίθετα τα κυβερνητικά μέτρα έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας αν ενεργοποιήσουν τα κίνητρα φθόνου του πολίτη: Kαρφώνω τον φοροφυγάδα όχι γιατί βλάπτει το κοινωνικό σύνολο, αλλά γιατί δεν μπορώ να φοροδιαφύγω και εγώ. Αν δεν μπορώ εγώ τότε ούτε κι αυτός. Οι Γερμανοί έχουν μια λέξη για αυτό: Shadenfreude, δηλαδή η χαρά που αισθανόμαστε για το κακό που παθαίνει κάποιος άλλος.
Ο φθόνος είναι ένα πανίσχυρο κίνητρο, κάτι το οποίο τεκμηριώνεται από διάφορα επιστημονικά πειράματα, όχι μόνο σε ανθρώπους, αλλά και στους στενότερους συγγενείς μας τους πιθήκους.
Σε ένα τέτοιο πείραμα οι ερευνητές έβαζαν τους πιθήκους ανά δύο σε ένα δωμάτιο έτσι ώστε ο ένας να μπορεί να παρατηρεί τι κάνει ο άλλος. Σε κάθε δωμάτιο ένας ερευνητής προσπαθούσε να μάθει τους πιθήκους να του δίνουν μία πέτρα ανταμοίβοντάς τους με ένα κομμάτι πεπόνι αν τα κατάφερναν.
Οι πίθηκοι λοιπόν του έδιναν την πέτρα και σε αντάλλαγμα έπαιρναν το κομμάτι του πεπονιού. Μέχρι πού ο ερευνητής αποφάσισε να ανταμείψει τον ένα πίθηκο με μία ρώγα σταφυλιού (τα σταφύλια για τους πιθήκους είναι το ίδιο με το χαβιάρι για εμάς). Τότε ο άλλος πίθηκος (πού μέχρι τώρα ήταν απόλυτα ικανοποιημένος με το πεπονάκι) όταν ήρθε η σειρά του πέταξε το πεπόνι στο πρόσωπο του ερευνητή και άρχισε να συμπεριφέρεται σαν δαιμονισμένος.
Αυτό πού τον ενόχλησε προφανώς δεν ήταν η επιδείνωση της δικής του κατάστασης-που παρέμενε η ίδια- όσο η βελτίωση της κατάστασης του άλλου.
Ένα ανάλογο πείραμα αυτή τη φορά με ανθρώπους έγινε το 1995 στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Εκεί 257 φοιτητές ρωτήθηκαν τι θα επέλεγαν μεταξύ των εξής δύο προσφορών εργασίας:
- 100 χιλ δολάρια το έτος με μέσο μισθό στην επιχείρηση 150 χιλ. δολάρια
- 50 χιλιάδες το έτος με μέσο μισθό της επιχείρησης 30 χιλιάδες ετησίως.
Αντίθετα από το τι θα περίμενε ένας ορθολογικός παρατηρητής η πλειοψηφία των φοιτητών διάλεξε το 2, δηλαδή την επιλογή που τους απέφερε λιγότερα χρήματα όμως περισσότερα από τους άλλους.
Η ικανοποίησή τους δεν πήγαζε όπως λένε οι οικονομολόγοι από την «μεγιστοποίηση της ατομικής ευημερίας» αλλά από την ελαχιστοποίηση της ευημερίας του γείτονα. Καλό είναι λοιπόν να γνωρίζουμε σε ποιες πτυχές της προσωπικότητάς μας απευθύνονται τα κυβερνητικά μέτρα.
Προτού πανηγυρίσουμε ας σκεφτούμε ότι αν πετύχουν αυτό θα οφείλεται όχι τόσο στο ότι οι πολίτες καταδικάζουν το αντικοινωνικό έργο του φοροφυγάδα αλλά ίσως στο ότι… δεν μπορούν κι αυτοί να πράξουν το ίδιο!