Το 1896, ένας κεραυνός έσκισε τον ουρανό της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας. Από την εξορία του στο Λονδίνο όπου τον είχε καταδικάσει το γερμανικό αυτοκρατορικό καθεστώς, ο Έντουαρντ Μπερνστάιν (1850-1932), που τότε θεωρούνταν ένας από τους μεγαλύτερους θεωρητικούς του Γερμανικού Σοσιαλιστικού Κόμματος (SPD) , δημοσίευσε μια σειρά άρθρων στο περιοδικό Die Neue Zeit τα οποία σίγουρα κλόνιζαν τις βαθύτερες πεποιθήσεις των κομματικών ακτιβιστών.
Τρία χρόνια αργότερα, τον Μάρτιο του 1899, δημοσιεύει το «Προϋποθέσεις του Σοσιαλισμού και Καθήκοντα της Σοσιαλδημοκρατίας», βιβλίο το οποίο προκαλεί πραγματικό πνευματικό σεισμό στον ευρωπαϊκό σοσιαλισμό. Στο βιβλίο του αυτό, ο Έντουαρντ Μπερνστάιν, έχοντας διαβάσει πολύ προσεκτικά τον Μαρξ, και έχοντας γνωρίσει από πολύ κοντά τον Φρίντριχ Ένγκελς, πολύ απλά, με σοβαρά επιχειρήματα αντικρούει τις θέσεις και απόψεις τους.
Επισημαίνοντας ότι στην ουσία η πραγματική βιομηχανική επανάσταση ωρίμασε το 1870 και άρα ήταν ανώριμη 22 χρόνια πριν, όταν οι Μαρξ και Ένγκελς έγραψαν το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», ο Γερμανός στοχαστής, αντικρούει τις προβλέψεις του Μαρξ για παρακμή και κατάρρευση του καπιταλισμού.
Με αφετηρία την πραγματικότητα της εποχής του, ο Μπερνστάιν επισημαίνει πραγματικά γεγονότα από τα οποία προκύπτει ότι οι προβλέψεις του Μαρξ δεν επιβεβαιώνονται: σημειώνει ότι η συγκέντρωση της καπιταλιστικής βιομηχανίας, αν και σημαντική, δεν έχει γίνει μονοπώλιο και ότι η ιδιοκτησία του κεφαλαίου γίνεται όλο και περισσότερο, και όχι λιγότερο, διαμοιρασμένη. Τονίζει επίσης τα σημεία που θεωρεί ως εσφαλμένα στην εργασιακή θεωρία της αξίας του Μαρξ, απορρίπτοντας την πρόβλεψη περί συνεχιζόμενης εξαθλίωσης της εργατικής τάξης.
Ξεφεύγοντας από τον ιστορικό υλισμό του Μαρξ, ο Μπερνστάϊν δίνει μια ηθική και πνευματική διάσταση στην σκέψη του και τονίζει ότι ο άνθρωπος στο μέτρο που εξελίσσεται έχει και άλλες ανάγκες πέρα από τις υλικές.
Σε θεωρητικό επίπεδο, ο Μπερνστάιν αμφισβητεί ένα ντετερμινιστικό και οικονομικά επικεντρωμένο όραμα της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας. Ας θυμηθούμε ότι η επίσημη θεωρητική πηγή του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος, το Πρόγραμμα της Ερφούρτης που εγκρίθηκε το 1891, βασίζεται στο έργο του Μαρξ, αλλά ριζοσπαστικοποιεί τα συμπεράσματά του.
Η εξήγηση της ιστορικής εξέλιξης περιορίζεται σε οικονομικούς παράγοντες: το μονοπώλιο των μέσων παραγωγής από τους καπιταλιστές φέρνει μαζί του «την αναγκαιότητα των νόμων της φύσης», την προλεταριοποίηση των μαζών και τον πολλαπλασιασμός των κρίσεων που βυθίζουν το σύστημα στο χάος.
Αντίθετα, ο Μπερνστάιν υπερασπίζεται το ρόλο που διαδραματίζουν άλλοι παράγοντες εκτός από τις απλές σχέσεις παραγωγής στην εξέλιξη των κοινωνιών (ηθική, νόμος, πεποιθήσεις κλπ.). Κατά συνέπεια, το SPD δεν πρέπει μόνο να επιβάλει ένα νέο οικονομικό σύστημα (την κολεκτιβοποίηση των μέσων παραγωγής), αλλά και να υπερασπιστεί τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα των εργαζομένων σε καθημερινή βάση.
Η κοινωνία που περιγράφει ο Μπερνστάιν είναι επομένως πολύπλοκη: δεν υπάρχει συγκέντρωση κεφαλαίου, ούτε προλεταριοποίηση: η ανάπτυξη των εισηγμένων στο χρηματιστήριο εταιρειών, η ανάπτυξη της μικρομεσαίας παραγωγής ή των εμπορικών δομών δείχνουν ότι ο αριθμός των καπιταλιστών (δηλαδή, των ιδιοκτητών) αυξάνεται και ότι μια διευρυνόμενη μεσαία τάξη παρεμβάλλεται μεταξύ του προλεταριάτου και της αστικής τάξης.
Δεν υπάρχει επιδείνωση των οικονομικών κρίσεων, ο καπιταλισμός βρίσκει, μέσω της αποικιακής επέκτασης ή των πιστωτικών συστημάτων, τα μέσα προσαρμογής. Δεν έχει νόημα να ελπίζουμε σε μια βίαιη επανάσταση που θα δώσει δύναμη στους εργάτες. Είναι πολύ άπειροι, πολύ διχασμένοι, για να ηγηθούν ενός κράτους όπως η Γερμανία.
Ωστόσο, ο Μπερνστάιν δεν αποκηρύσσει την επανάσταση, συνεχίζει να ελπίζει σε αυτήν, αλλά με μια άλλη μορφή: αυτή μιας συνεχούς και ειρηνικής προόδου που θα επιτρέψει στο προλεταριάτο να αναλάβει τον ρόλο του εν καιρώ. Δεν είναι επίσης θέμα κριτικής του Μαρξ, αλλά διεύρυνσης της θεωρίας του έτσι ώστε να ανταποκρίνεται καλύτερα στις απαιτήσεις της κοινωνίας στις αρχές του αιώνα.
Από τα παραπάνω προκύπτουν πρακτικοί προβληματισμοί: η σοσιαλδημοκρατία πρέπει να επιδιώκει να πραγματοποιήσει τα δικαιώματα των ατόμων, καθώς και τη δημοκρατία, έτσι ώστε η μεταρρυθμιστική δράση στις αρχές να είναι αποτελεσματική. Είναι επομένως μια ανατροπή του προγράμματος SPD που συνιστά ο Μπερνστάιν: το κόμμα πρέπει να ενσωματωθεί στο υπάρχον καθεστώς και να μην απομονωθεί από αυτό με την ελπίδα μιας απίθανης προνοητικής επανάστασης.
Είναι περιττό να περιγράψουμε τις αντιδράσεις που οι παραπάνω θέσεις προκάλεσαν στους «επαναστάτες» του SPD και του ευρωπαϊκού σοσιαλισμού. Η σκέψη του Μπερνστάϊν έγινε γρήγορα αυτό που δεν ήταν, υπό την επίδραση βίαιων πολεμικών, οι οποίες κατέληξαν στον αφορισμό της στο Συνέδριο του SPD στην Δρέσδη το Σεπτέμβριο 1903.
Ο αποκαλούμενος από τους εσωκομματικούς του αντιπάλους «ρεβιζιονισμός» γίνεται τρισκατάρατος, παρ’ όλα αυτά όμως ο θεωρητικός της σοσιαλδημοκρατίας παραμένει πιστός στο Κόμμα του. «Ο μαρξισμός δεν οδηγεί απαραιτήτως στην τύφλωση και τον παραλογισμό» είπε στον δεδηλωμένο αντίπαλό του Καρλ Κάουτσκι, οπαδό της σοσιαλιστικής επανάστασης.
Το 1914, όταν η γερμανική εργατική τάξη συντάχθηκε πίσω από τις εθνικιστικές συντηρητικές δυνάμεις για να πολεμήσει όχι για το προλεταριάτο, αλλά για τον αυτοκράτορα, πολλοί σοσιαλιστές κατάλαβαν πόσο δίκαιο είχε ο Μπερνστάϊν.
Το ίδιο όμως κατάλαβε τότε και ο Λένιν ο οποίος, συμφιλιώθηκε με τους Γερμανούς για να ανατρέψει το 1917 τον σοσιαλδημοκράτη Αλεξάντερ Κερένσκι στη Ρωσία. Ερήμην βέβαια της πραγματικότητας στη χώρα αυτή. Το μόνο που ενδιέφερε τους μπολσεβίκους ήταν η εξουσία για την εξουσία, με κόστος 7 εκατομμύρια ανθρώπους να πεθαίνουν από πείνα.
Το σοκ αυτής της τραγωδίας, αφύπνιζε τότε Γερμανούς, Σκανδιναβούς και Αυστριακούς σοσιαλδημοκράτες που κατάλαβαν ότι κοινωνική αλληλεγγύη και οικονομική ανάπτυξη δεν διατάζονται από γραφεία και δεν υλοποιούνται από νομενκλατούρες.
Ο Μπερνστάιν που πέθανε λίγο πριν ξεσπάσει η χιλτερική καταιγίδα στη χώρα του, είχε νικήσει. Και αυτός είναι ο λόγος που στον χώρο του παραμένει άσημος. Πλην όμως, σήμερα που τα θεμέλια των δυτικών μεσαίων τάξεων σείονται σε παγκόσμιο επίπεδο, ίσως ο Γερμανοεβραίος δημοσιογράφος, φιλόλογος και εμποροϋπάλληλος, να είναι όσο λίγοι στοχαστές επίκαιρος.
Για όσους διαβάζουν ρεβιζιονιστικά κείμενα και... βλέπουν την πραγματικότητα.