Οι ιδιωτικοί στρατοί δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο. Υπάρχουν εδώ και αιώνες και στην ουσία αυτοί είναι που πραγματοποίησαν σημαντικούς πολέμους.
Στις μέρες μας, όμως, το φαινόμενο αυτό προσλαμβάνει νέες διαστάσεις και αποτελεί ένα κομμάτι του εν εξελίξει τρίτου παγκοσμίου πολέμου, ο οποίος όπως κατ’ επανάληψη έχουμε γράψει, είναι πόλεμος ασύμμετρος και πολυεπίπεδος. Όλως παραδόξως δε, δεν διεξάγεται σε πεδία μαχών παραδοσιακού τύπου. Στους σύγχρονους πολέμους χρησιμοποιούνται βεβαίως όπλα, δεν είναι όμως μόνο δόρατα, ξίφη ή απλά κανόνια.
Για παράδειγμα, πριν λίγες ημέρες, η Ρωσία ισχυρίστηκε ότι μετά σκληρές μάχες, διάρκειας οκτώ μηνών, κατά των ουκρανικών δυνάμεων πήρε τον έλεγχο της πόλης Μπαχμούτ. Ωστόσο, τα διεθνή πρακτορεία ειδήσεων έχουν από καιρό κάνει γνωστό ότι η επίθεση δεν έγινε μόνον από το ρωσικό στρατό, αλλά και από την περίφημη ομάδα μισθοφόρων Wagner, η οποία αποτελεί σήμερα τον ιδιωτικό στρατό του προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν.
Η ομάδα Wagner ήταν πάντα καλυμμένη από μυστήριο. Τις πρώτες μέρες του πολέμου, οι εκθέσεις ανέφεραν τον μυστικό χαρακτήρα των στρατιωτικών της επιχειρήσεων, συμπεριλαμβανομένης της συνωμοσίας για τη δολοφονία του Ζελένσκι και του υπουργικού συμβουλίου του. Μέχρι πρόσφατα, η ίδια η ύπαρξη μιας εταιρείας εγγεγραμμένης με το όνομα "Wagner" ήταν ασαφής.
Όλα άλλαξαν τον Σεπτέμβρη του 2022, όταν ο Yevgeny Prigozhin, στενός σύμμαχος του Πούτιν, δημοσίευσε μια δήλωση υποστηρίζοντας ότι είχε ιδρύσει την ομάδα το 2014 για να «προστατεύσει τους Ρώσους», όταν «άρχισε η γενοκτονία του ρωσικού πληθυσμού του Donbas».
Δεν έκρυψε τις δραστηριότητές του: όπως δείχνει ξεκάθαρα το όνομα της εταιρείας που εμφανίζεται και στο λογότυπο του ομίλου, ο όμιλος Wagner είναι PMC: μια ιδιωτική στρατιωτική εταιρεία, γνωστή και ως ομάδα μισθοφόρων. Η εταιρεία αυτή αναγνωρίστηκε επίσημα από τη ρωσική κυβέρνηση το 2022 και σύμφωνα με το πρακτορείο Reuters, σήμερα, ζητά και χρηματοδότηση για τις υπηρεσίες που προσφέρει.
Από πολλές απόψεις, η έξοδος της Wagner από τις σκιές συμβολίζει τη μεταβαλλόμενη φύση του σύγχρονου πολέμου, στον οποίο το παραδοσιακό παράδειγμα του Clausewitz -βασισμένο σε μια σαφή διάκριση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού, φίλου και εχθρού, πολιτικού και στρατιωτικού, μαχητή και μη- έχει δώσει τη θέση του σε μια πολύ πιο βρώμικη πραγματικότητα, στην οποία οι κρατικοί στρατοί πλέον πολεμούν συνήθως μαζί με ιδιωτικές ή/και εταιρικές παραστρατιωτικές και μισθοφορικές ομάδες.
Οι σημερινές συγκρούσεις, ακόμη και όταν είναι βίαιης φύσης, συχνά λαμβάνουν χώρα σε μια «γκρίζα ζώνη», κάτω από το όριο της συμβατικής στρατιωτικής δράσης· τα αντίπαλα κράτη πολεμούν όλο και περισσότερο μέσω πληρεξουσίων ή υποκατάστατων -συμπεριλαμβανομένων ιδιωτικών στρατών- παρά μέσω των δικών τους ενόπλων δυνάμεων.
Και δεν είναι μόνο ένα ρωσικό πρόβλημα: ο όλο και πιο κεντρικός ρόλος των ιδιωτικών στρατιωτικών εταιρειών και εταιρειών ασφαλείας (PMSC) στον σύγχρονο πόλεμο είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Τις τελευταίες δεκαετίες, η χρήση μισθοφόρων ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, ιδιαίτερα στην Αφρική, στο πλαίσιο της αποαποικιοποίησης και των εμφυλίων πολέμων που ακολούθησαν.
Μεταξύ της δεκαετίας του 1960 και των αρχών της δεκαετίας του 1980, η Δύση έκανε εκτεταμένη χρήση μισθοφόρων για να εμποδίσει τις αποικίες να πέσουν στα χέρια της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία από το 1950 και μετά στρατολογούσε τους ανθρώπους που ήθελε για στρατιωτική και πανεπιστημιακή εκπαίδευση στη Μόσχα και αλλού. Ασφαλώς δε, μισθοφόροι όπως αυτοί της Γαλλικής Λεγεώνας των Ξένων έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην αντιαποικιακή καταστολή της Γαλλίας για παράδειγμα.
Την εποχή εκείνη, ουσιαστικά δεν υπήρχε διεθνές νομικό πλαίσιο σχετικά με τη μισθοφορική δραστηριότητα. Μόλις το 1977, οι Συμβάσεις της Γενεύης παρείχαν έναν διεθνή νομικό ορισμό. Μισθοφόρος είναι ένα άτομο που στρατολογείται για να πολεμήσει σε ένοπλη σύγκρουση, το οποίο συμμετέχει ενεργά και άμεσα στις εχθροπραξίες και που δεν είναι ούτε υπήκοος ενός μέρους στη σύγκρουση ούτε κάτοικος εδάφους που ελέγχεται από ένα από αυτά. Αυτός ήταν ένας πολύ στενός ορισμός, αλλά αυτός που, κατόπιν αιτήματος των νέων ανεξάρτητων εθνών, σχεδιάστηκε ειδικά για να αντιμετωπίσει τη χρήση μισθοφόρων από τη Δύση ενάντια στις μετα-αποικιακές κυβερνήσεις.
Αυτό οδήγησε στον διορισμό, το 1987, ενός ειδικού εισηγητή για τη χρήση μισθοφόρων και στη συνέχεια, το 1989, στη Διεθνή Σύμβαση κατά της πρόσληψης, χρήσης, χρηματοδότησης και εκπαίδευσης μισθοφόρων, η οποία τέθηκε σε ισχύ το 2001 και πρόσθεσε μία ρήτρα που προσδιορίζει ότι οι μισθοφόροι ήταν άτομα που υπονόμευαν νόμιμες κυβερνήσεις. Επρόκειτο για μια ρήτρα που αντικατόπτριζε σιωπηρά τις ανησυχίες των μετα-αποικιακών χωρών. Μέχρι σήμερα, η Σύμβαση -η οποία ουσιαστικά αναπαράγει τη διατύπωση του ορισμού του 1977- αντιπροσωπεύει τον διεθνή νομικό ορισμό της μισθοφορικής δραστηριότητας.
Ως αποτέλεσμα, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, ο αριθμός των ιδιωτικών στρατιωτικών εταιρειών και εταιρειών ασφαλείας αυξήθηκε δραματικά. Προσπάθησαν να αποστασιοποιήσουν τις δραστηριότητές τους από τον νομικό ορισμό του μισθοφόρου, παρουσιάζοντας τους εαυτούς τους ως επίσημες επιχειρηματικές οντότητες που προσφέρουν «νόμιμες» υπηρεσίες ασφάλειας και άμυνας, φέρεται να διαφέρουν από εκείνες των απατεώνων ομάδων μισθοφόρων. Και στο σύνολό τους τα κατάφεραν. Μόνο αυτή τη δεκαετία, τα PMSC λέγεται ότι εκπαίδευσαν στρατούς 42 χωρών και συμμετείχαν σε περισσότερες από 700 συγκρούσεις.
Αυτή η ανάπτυξη εντάσσεται επίσης σε ένα ευρύτερο πλαίσιο. Η αυξανόμενη επιρροή της λογικής του οικονομικού εξορθολογισμού και της απορρύθμισης κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 ώθησε επίσης τα κράτη να ιδιωτικοποιήσουν και να αναθέσουν σε τρίτους πολλές κυβερνητικές λειτουργίες και υπηρεσίες -συμπεριλαμβανομένου του πολέμου. Η ασφάλεια άρχισε να θεωρείται ως ένα εμπόρευμα, μια υπηρεσία όπως κάθε άλλη που μπορούσε να πουληθεί και να αγοραστεί στην αγορά.
Αν και τα PMSC ξεκίνησαν να πουλούν τις υπηρεσίες τους κυρίως σε αναπτυσσόμενες χώρες και στα αποκαλούμενα «αποτυχημένα κράτη» που αντιμετωπίζουν πολιτικές κρίσεις, οι δυτικές κυβερνήσεις, ιδιαίτερα οι Ηνωμένες Πολιτείες, άρχισαν να τις χρησιμοποιούν επίσης στα μέσα της δεκαετίας του 1990. Αναθέτοντάς τους την υποστήριξη, την εκπαίδευση και τον εξοπλισμό οι στρατιωτικές δυνάμεις και δυνάμεις ασφαλείας των φιλικών κυβερνήσεων, ιδίως στην πρώην Γιουγκοσλαβία.
Αυτή η τακτική είναι η αφετηρία και για τη δημιουργία τουρκικού ιδιωτικού στρατού, με δράση τόσο στην Αφρική όσο και στη Συρία.
Υπό αυτή την έννοια, τα PMSC δεν έχουν αντικαταστήσει τον ρόλο των κρατών, αλλά μάλλον τον έχουν ενσωματώσει. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ενίσχυσαν ακόμη και τη στρατιωτική ισχύ του κράτους, επιτρέποντας στις κυβερνήσεις να εμπλακούν σε μορφές πολέμου που διαφορετικά δεν θα μπορούσαν να αναλάβουν από φόβο μήπως προκαλέσουν μια συμβατική στρατιωτική απάντηση από την πλευρά των ισχυρότερων κρατών.
Οι δραστηριότητες του ομίλου Wagner σε πολλές χώρες της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής -όπως η Συρία, η Λιβύη, η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία και το Μάλι- αποτελούν μια καλή απόδειξη αυτού, στον βαθμό που επέτρεψαν στη Μόσχα να αρνηθεί εύλογα τις επεμβάσεις της στο εξωτερικό.