Τους τελευταίους μήνες υπάρχει αναταραχή στις χρηματοοικονομικές αγορές και αυξανόμενες ενδείξεις άγχους στην παγκόσμια οικονομία.
Οι δυνάμεις που οδηγούν τον παγκόσμιο μετασχηματισμό, που ξεκίνησαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990, αναδιαμορφώνουν τον κόσμο όλο και πιο βαθιά και γρήγορα. Ο κόσμος γίνεται όλο και πιο περίπλοκος και δύσκολος να αποκρυπτογραφηθεί, αλλά και περισσότερο αβέβαιος.
Σύμφωνα με το ΔΝΤ, η παγκόσμια οικονομική δραστηριότητα βιώνει μια γενική επιβράδυνση που είναι πιο έντονη από την αναμενόμενη, με τον πληθωρισμό να είναι διψήφιος για πρώτη φορά εδώ και σχεδόν 40 χρόνια. Η κρίση κόστους ζωής, οι αυστηρότερες οικονομικές συνθήκες στις περισσότερες περιοχές, η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και οι παρατεταμένες επιπτώσεις της πανδημίας επιβαρύνουν σημαντικά τις προοπτικές. Οι μετοχές παγκοσμίως έχουν υποχωρήσει κατά 25%, στη χειρότερη χρονιά τουλάχιστον από τη δεκαετία του 1980, και τα κρατικά ομόλογα κυκλοφορούν στη χειρότερη χρονιά τους από το 1949.
Η παγκόσμια ανάπτυξη αναμένεται να επιβραδυνθεί από 6% το 2021 σε 3,2% το 2022 και 2,7% το 2023. Αυτό είναι το πιο αδύναμο αναπτυξιακό προφίλ από το 2001, αν εξαιρέσουμε την παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση και την κορύφωση της πανδημίας Covid-19.
Νέες τάσεις
Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Σύστημα Ανάλυσης Στρατηγικής και Πολιτικής (European Strategy and Policy Analysis System), και με χρονικό ορίζοντα το 2030, υπάρχουν πέντε παγκόσμιες τάσεις.
- Ο πληθυσμός γερνάει και γίνεται πλουσιότερος. Η μεσαία τάξη ανθεί και οι ανισότητες στον κόσμο αυξάνονται.
- Το οικονομικό και πολιτικό κέντρο βάρους μετατοπίζεται προς την Ασία. Η συνεχής ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας είναι πιο ευάλωτη στις προκλησεις και τις αδυναμίες της δυναμικής της παγκοσμιοποίησης (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Προς μια νέα μορφή παγκοσμιοποίησης, Πολυτεχνείο Κρήτης, 21.09.2022).
- Η επανάσταση των τεχνολογιών και των εφαρμογών τους μεταμορφώνει τις κοινωνίες σχεδόν σε κάθε τομέα. Η ψηφιοποίηση είναι η αιτία και οι αποσταθεροποιητικές αλλαγές είναι οι συνέπειες (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, Α. Κωστής, Αλγοριθμοκρατία: αλγοριθμικός σκεπτικισμός, αλγοριθμική αυτοματοποίηση και προσεκτική εθελοτύφλωση, Πολυτεχνείο Κρήτης, 03.08.2022).
- Η έλλειψη πόρων αποδεικνύεται όλο και πιο δύσκολη στη διαχείρισή της, λαμβάνοντας υπόψη την αυξανόμενη κατανάλωση ενέργειας και την αλλαγή προτύπων παραγωγής (βλ. Μ. Εσκαντάρ, Κ. Ζοπουνίδης, Βιώσιμες στρατηγικές παραγωγής, Πολυτεχνείο Κρήτης, 23.04.2022).
- Η αλληλεξάρτηση των χωρών, που είναι πραγματικότητα σήμερα, δεν συμβαδίζει με την ενίσχυση της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Η παγκόσμια τάξη πραγμάτων είναι πιο επισφαλής και απρόβλεπτη (βλ. Κ. Ζοπουνίδης, πρόσφατες εξελίξεις του κόσμου που έρχεται, Πολυτεχνείο Κρήτης, 15.03.2022).
Νέες εξελίξεις που διαμορφώνουν έναν πιο περίπλοκο και αβέβαιο κόσμο
Οικονομική-τεχνολογική: Η σύγκλιση τεχνολογιών και η διάδοση εργαλείων θα μεταμορφώσει τις οικονομίες και τις κοινωνίες με σημαντικές συνέπειες για την παραγωγικότητα, τη βελτίωση της ποιότητας της ζωής και την αυτονόμηση των πολιτών. Ωστόσο, ο μετασχηματισμός των κοινωνιών μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της ανεργίας, διεύρυνση των ανισοτήτων και φτωχοποίηση των μεσαίων στρωμάτων στις αναπτυγμένες χώρες, ειδικά στην Ευρώπη.
Κοινωνική-δημοκρατική: Πολίτες πιο ενημερωμένοι και καλύτερα συνδεδεμένοι θα είναι πιο δημιουργικοί, περισσότερο δυναμικοί και πιο ευέλικτοι από επαγγελματική άποψη. Θα είναι επίσης πιο απαιτητικοί και πιο επικριτικοί. Μια εξέλιξη αυτού του τύπου θα μπορούσε να επιτρέψει στις χώρες να αναθεωρήσουν τα «κοινωνικά τους συμβόλαια» και να εφεύρουν νέες μορφές διακυβέρνησης. Ωστόσο, αυτή η εξέλιξη θα περιπλέξει τη διαπραγμάτευση συλλογικών συμφωνιών και την επεξεργασία κοινών προσεγγίσεων μέσω παραδοσιακών δομών, όπως πολιτικά κόμματα ή συνδικάτα. Υπό αυξημένη πίεση, όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης θα πρέπει να επιδείξουν αυξημένη υπευθυνότητα και διαφάνεια.
Γεωπολιτική: Η άνοδος της Ασίας θα έπρεπε να συνεχιστεί, ενώ η κυριαρχία της Ευρώπης και των ΗΠΑ τελειώνει σταδιακά μετά από περίπου δύο αιώνες. Σε συνδυασμό με την ανάδυση άλλων δυνάμεων στην Αφρική και Λατινική Αμερική, αυτός ο μετασχηματισμός θα δώσει τη θέση του σ' έναν κόσμο όλο και πιο πολυπολικό. Η παγκοσμιοποίηση θα συνεχιστεί, αλλά θα καθοδηγείται όλο και περισσότερο από νέους παίκτες με διαφορετικές αξίες. Οι αντιθέσεις μεταξύ των βασικών παικτών θα μπορούσαν να πολλαπλασιαστούν.
Σε χρηματοοικονομικό επίπεδο υπάρχει άμεσος φόβος μιας έκρηξης, καθώς ένα χρηματοπιστωτικό σύστημα που έχει συνηθίσει χαμηλά επιτόκια έρχεται αντιμέτωπο με αυξημένο κόστος δανεισμού. Οι τράπεζες είναι απίθανο να γίνουν μεγάλο πρόβλημα: οι περισσότερες έχουν μεγαλύτερα αποθέματα ασφαλείας απ' ό,τι στο παρελθόν. Αντίθετα, οι κίνδυνοι βρίσκονται αλλού, σ' ένα νέο χρηματοοικονομικό σύστημα που βασίζεται λιγότερο στις τράπεζες και περισσότερο στις ρευστές αγορές και την τεχνολογία. Τα καλά νέα είναι ότι οι καταθέσεις δεν πρόκειται να κινδυνεύσουν. Τα κακά νέα είναι ότι το σύστημα χρηματοδότησης επιχειρήσεων και καταναλωτών είναι αδιαφανές και εξαιρετικά ευαίσθητο στις ζημιές.
Συμπερασματικά, και πέρα από τα μακροπρόθεσμα θεμελιώδη στοιχεία, αναμένεται μια δομική αύξηση των κρατικών δαπανών και επενδύσεων. Οι ενήλικες πολίτες θα χρειαστούν περισσότερη υγειονομική περίθαλψη. Η Ευρώπη και η Ιαπωνία θα ξοδέψουν περισσότερα στην άμυνα, για να αντιμετωπίσουν τις απειλές από Ρωσία και Κίνα. Η κλιματική αλλαγή και η αναζήτηση ασφάλειας θα ενισχύσουν τις κρατικές επενδύσεις στην ενέργεια, από υποδομές ανανεώσιμων πηγών ενέργειας έως τερματικούς σταθμούς αερίου.
* Ο Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης είναι καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης. Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Audencia Business School, επίτιμος δρ ΑΠΘ.