Η πρόσφατη πανδημική κρίση έφερε στο προσκήνιο την ανθρώπινη ανάγκη για βεβαιότητες, παρότι όλοι γνωρίζουμε ότι αυτές δεν υπάρχουν. Για εμάς τους Έλληνες, η δεκαετής οικονομική κρίση το είχε ήδη καταδείξει. Προχωρήσαμε γρήγορα στην αποκαθήλωση των σύγχρονων οικονομικών, που οπλισμένες με μαθηματικά μοντέλα και ντετερμινιστικές προσεγγίσεις είχαν παραβλέψει πως πρόκειται για μια κοινωνική επιστήμη και γεννήσει μια βεβαιότητα χωρίς προηγούμενο.
Από τη γέννηση των οικονομικών και τον Adam Smith μέχρι τη συμπεριφορική επανάσταση, τους νεοκλασικούς και τους νεοφιλελεύθερους, η διαδρομή της παγκόσμιας οικονομίας διαμορφώνεται μέσα από ένα πλέγμα κρίσεων. Τουλίπες, χαρτονομίσματα, σιδηρόδρομοι, η μεγάλη ύφεση, η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, η κρίση χρέους και άλλες «εξωτικές» αφηγήσεις, περιγράφουν τα ζωώδη ένστικτά μας και τις συνέπειές τους.
Η πρόσφατη ιστορία
Στη χώρα μας, πριν την τελευταία μεγάλη περιπέτεια, η μετοχομανία της περιόδου 1997-1999 προσέφερε μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία σε όλους να αισθανθούμε τι σημαίνει κρίση. Την περίοδο εκείνη, η σταθερή ανοδική πορεία των μετοχών δημιούργησε την ψευδαίσθηση ότι υπάρχει ένας εύκολος και γρήγορος τρόπος πλουτισμού. Ήταν η εποχή που τα πάντα γύριζαν γύρω από τις πορτοκαλί σελίδες των εφημερίδων. Η ελληνική οικονομία πάγωνε μπροστά στις οθόνες με τα νούμερα και τα ποσοστά.
Οι έννοιες μπερδεύτηκαν, όπως και οι επαγγελματίες επενδυτές με τον κάθε λογής ερασιτέχνη και πρωτάρη. Βέβαια, όπως σε κάθε κερδοσκοπικό επεισόδιο, η πρόσβαση στο χρήμα ήταν εύκολη και το ίδιο το χρήμα σχεδόν απεριόριστο. Κι όπως κάθε τι που βρίσκεται σε τεράστιες ποσότητες και σχετικά εύκολα, η αξία του ήταν μικρή. Έτσι οι τιμές των υπηρεσιών άρχισαν να ανεβαίνουν με τρελούς ρυθμούς. Χώρος για διαφορετικές φωνές δεν υπήρχε. Κανείς δεν ήξερε καλύτερα τα δεδομένα από τους πλειοδότες τις τιμές των μετοχών.
Όμως, όπως αποδείχθηκε, είναι επικίνδυνα τα μονοπάτια στα οποία μπορεί να οδηγήσει ακόμα και η ίδια η γνώση ή ακόμα καλύτερα η ψευδαίσθηση της γνώσης. Για την ακρίβεια, εκεί που μπορούν να οδηγήσουν οι κάθε λογής υποθέσεις που έχουν γίνει για να καταλήξει μια έρευνα σε μια απάντηση και να «νομίζει ότι γνωρίζει» πολύ περισσότερα από αυτά που γνωρίζει.
Τα ορθόδοξα οικονομικά έχουν προσφέρει σε ερευνητές βραβεία Νόμπελ και έχουν φέρει τρομερές χρεοκοπίες όπως αυτή του Long Term Capital Management. Η γνώση συναντά την άγνοια με τον ίδιο τρόπο που η υποτιθέμενη διαφοροποίηση συναντά την απόλυτη συσχέτιση, τον παγκόσμιο συντονισμό και το σύστημα καταρρέει.
Ένα από τα στοιχεία της κρίσης του 2007-08 ήταν η πεποίθηση ότι η διαφοροποίηση μπορεί να εξαλείψει σε τέτοιο βαθμό τους κινδύνους, που δεν χρειάζεται καν να μας απασχολούν. Οι αγορές είναι αποτελεσματικές και τα άτομα ορθολογικά. Στην πραγματικότητα, όμως, οι αγορές αποτελούνται από άτομα που δεν πράττουν ορθολογικά σύμφωνα με το μακροχρόνιο συμφέρον τους. Τα άτομα βλέπουν ένα διάστημα που απλώνεται το πολύ σε έξι μήνες και οι αγορές υπεραντιδρούν στα νέα και στον θόρυβο που δημιουργούν. Το ανθρώπινο γένος, που στηρίζει την εξέλιξή του στην καταγραφή και μεταφορά της γνώσης, ξεχνά τα μαθήματα και τις εμπειρίες του παρελθόντος, νομίζοντας πως «αυτή τη φορά είναι όλα διαφορετικά».
Οι άνθρωποι
Πρέπει λοιπόν να αποφασίσουμε να ασχοληθούμε με τον άνθρωπο. Αυτό το ον που προσπαθεί να πλησιάσει την τελειότητα ακολουθώντας τον κανόνα των σφαλμάτων, των αστοχιών και των κακών υπολογισμών. Ο κάθε άνθρωπος έχει συναισθήματα, αδυναμίες, άποψη και αντίληψη και βεβαίως την τάση να κατασκευάζει τη δική του εκδοχή της αλήθειας.
Εδώ και χρόνια μάς απασχολεί ολοένα και περισσότερο ο τρόπος λήψης των αποφάσεων. Τα συστήματα που χρησιμοποιούμε, τα λάθη που κάνουμε και οι εμμονές μας, αποτελούν έννοιες που έχουν καταχωριστεί σε εκατοντάδες χιλιάδες σελίδες άρθρων και βιβλίων. Το ίδιο και οι προβλέψεις που στηρίζονται στα μοντέλα λήψης αποφάσεων και σε υποθέσεις όπως αυτή της «αποτελεσματικότητας των αγορών». Άλλωστε, σκεφτόμαστε γραμμικά, αντιλαμβανόμαστε την εξέλιξη γραμμικά και προβλέπουμε το μέλλον γραμμικά. Έτσι, κατά κανόνα οι προβλέψεις δεν είναι τίποτε άλλο από μια προβολή του χθες στο αύριο. Το αύριο όμως καθορίζεται από αυτά που πρόκειται να γίνουν και όχι από τα ήδη γενόμενα.
Συμπέρασμα;
Θα ήθελα να κλείσω αυτή την παρέμβαση αναφέροντας ένα ακόμα παράδειγμα από τη σύγχρονη ελληνική σχολή «οικονομικής σκέψης». Όπως σε κάθε χώρα, έτσι και στην Ελλάδα, η αγορά εργασίας έχει δύο μεγάλους τομείς. Τον ιδιωτικό και το δημόσιο. Για πάρα πολλά χρόνια, οι ελληνικές κυβερνήσεις συγκέντρωναν συστηματικά όλα τα πλεονεκτήματα στον δημόσιο τομέα. Η παρούσα αξία του συνόλου των αμοιβών κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας του μέσου εργαζόμενου στο δημόσιο έγινε μεγαλύτερη από αυτή του ιδιωτικού.
Ταυτόχρονα η συνταξιοδότηση ερχόταν σε συντομότερο χρόνο και η σύνταξη ήταν μεγαλύτερη. Σα να μην ήταν αυτά αρκετά, η εργασία στο δημόσιο είναι εξασφαλισμένη. Τελικά συνέβησαν δύο «κακά». Το πρώτο, και λιγότερο σημαντικό, ήταν πως το κράτος βρέθηκε σε αδυναμία να αντιμετωπίσει το κόστος του τεράστιου δημόσιου τομέα. Το δεύτερο πρόβλημα όμως είναι, κατά τη γνώμη μου, θεμελιώδες. Η συμπεριφορά του πληθυσμού της χώρας προσαρμόστηκε στο μοντέλο αυτό και περιορίστηκε έως εξαφανίστηκε η δημιουργία επιχειρήσεων που να ανταγωνίζονται στις παγκόσμιες αγορές.
Μπορούν λοιπόν τα λεγόμενα «ντετερμινιστικά οικονομικά» να υποστηρίξουν τη δημιουργία καλύτερων κοινωνιών; Η απάντηση δική σας.
(*) Ο κ. Θεόδωρος Κρίντας είναι Founder & CEO, Koubaras Ltd (Συμβουλευτική εταιρεία που δίνει έμφαση στις λύσεις και την άμεση εφαρμογή τους στην καθημερινότητα των επιχειρήσεων), Αντιπρόεδρος, AI CATALYST (Όμιλος Τεχνητής Νοημοσύνης).