Η έκρηξη ενός ιού μπορεί να μας κάνει να σκεπτόμαστε χωρίς βεβαιότητες; Πολύ πιθανό, για κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο. Προς τον οποίο έχω τρία ερωτήματα: Από πού γνωρίζουμε γνωρίζουμε όσα γνωρίζουμε; Μπορούμε από το παρελθόν να βγάλουμε συμπεράσματα για το μέλλον; Γιατί ποτέ δεν αναμένουμε το απρόβλεπτο;
Στο βιβλίο του «Τα Προβλήματα της Φιλοσοφίας», ο φιλόσοφος Μπέρτραντ Ράσελ συνόψισε τις απαντήσεις στα τρία αυτά ερωτήματα με τον ακόλουθο τρόπο: Μια κότα που ταΐζεται καθημερινά, θεωρεί δεδομένο ότι θα συνεχίσει να ταΐζεται καθημερινά. Κι αυτό ενισχύει την πεποίθησή της ότι ο άνθρωπος είναι καλοπροαίρετος. Τίποτα στη ζωή της κότας δεν προμηνύει ότι μια μέρα θα τη σφάξουν.
Αλλά κι εμείς οι άνθρωποι θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι οι μεγαλύτερες καταστροφές μάς βρίσκουν εντελώς απροετοίμαστους. «Καλό θα ήταν, επομένως, να βάζουμε πάντα ένα ερωτηματικό δίπλα στα πράγματα που θεωρούμε αυτονόητα», συμπέρανε ο Μπέρτραντ Ράσελ.
Παράδειγμα: Τη στιγμή που δύο Boeing έπεφταν στους Δίδυμους Πύργους του Διεθνούς Κέντρου Εμπορίου, η κοινή γνώμη υπέστη σοκ -τίποτα δεν άφηνε ως τότε να διαφανεί ότι θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο. Αλλά τις εβδομάδες και τους μήνες μετά την 11η Σεπτεμβρίου, άρχισε σιγά σιγά να επικρατεί η αίσθηση πως υπήρχαν ενδείξεις που υποδήλωναν την πιθανότητα μιας τέτοιας επίθεσης.
Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της σημερινής πανδημίας Covid-19. Ήλθε από το πουθενά και άλλαξε σε όλα τα επίπεδα το παγκόσμιο τοπίο.
Ο επιτυχημένος Λιβανέζος συγγραφέας Νασίμ Νίκολας Ταλέμπ αποκαλεί αυτό το φαινόμενο -δηλαδή την αδυναμία μας να βγάλουμε συμπεράσματα από το παρελθόν για το μέλλον- «φαινόμενο του μαύρου κύκνου». Παλιά, ο δυτικός κόσμος πίστευε πως όλοι οι κύκνοι είναι λευκοί. Ώσπου τον 17ο αιώνα, οι φυσικοί επιστήμονες ανακάλυψαν ένα είδος μαύρου κύκνου. Κι αυτό που μέχρι τότε ήταν αδιανόητο, έγινε ξάφνου αυτονόητο.
Η θεωρία του Ταλέμπ δεν αποτελεί μοντέλο με την κυριολεκτική έννοια του όρου, αλλά μάλλον κατάρριψη της αρχής αιτίου-αιτιατού. Και μας υπενθυμίζει, σε προειδοποιητικό τόνο, ότι συχνά έχουμε την τάση να στηριζόμαστε σε κολόνες που κλυδωνίζονται.