Όσο εύκαμπτη και αν είναι η δομή της ελληνικής οικονομίας, η επιστροφή της σε ρυθμούς ικανοποιητικής έστω ανάπτυξης δεν θα είναι καθόλου εύκολη. Η σοβαρή εξάρτηση της χώρας από δραστηριότητες οι οποίες πλήττονται από την πανδημία Covid-19 είναι ένα σοβαρό μειονέκτημα, συγκυριακό βέβαια, αλλά με πιθανές μεσοπρόθεσμες αρνητικές επιπτώσεις.
Στον ευρύτερο τουριστικό τομέα, όπως και σε αυτόν των μεταφορών, η όποια σταθερή επάνοδος στα προ της πανδημίας επίπεδα θα ξεκινήσει από το 2022 και μετά και αν στο μεταξύ δεν προκύψουν νέα υγειονομικά απρόβλεπτα προβλήματα. Η προοπτική αυτή μάς οδηγεί στη βάσιμη διαπίστωση ότι στο εσωτερικό της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας πρέπει να σημειωθούν, αρκετά γρήγορα, ουσιαστικές δομικές αλλαγές, ευνοϊκές προς την παραγωγή διεθνώς εμπορεύσιμων αγαθών.
Είναι ανάγκη, με άλλα λόγια, το ελληνικό επιχειρείν να βρει και να ανοίξει νέους δρόμους, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρέπει να εγκαταλειφθούν οι καλές σημερινές πηγές παραγωγής πλούτου. Βασική και απόλυτα καθοριστική προϋπόθεση για να επιτευχθεί με επιτυχία ένας τόσο φιλόδοξος στόχος είναι η αλλαγή του τρόπου που η ελληνική κοινωνία βλέπει την επιχειρηματικότητα και αντιλαμβάνεται την έννοια του επιχειρείν.
«Κάθε γενιά χρειάζεται μια νέα επανάσταση», αυτό ήταν το συμπέρασμα του Τόμας Τζέφερσον προς το τέλος της μακρόχρονης ζωής του. Ο σύγχρονός του, Γκέτε, ο μεγάλος Γερμανός ποιητής, αν και αρχισυντηρητικός, εξέφρασε το ίδιο συναίσθημα γράφοντας στα γεράματά του: «Η λογική καταντάει ανοησία, επιφέρει συμφορές» (Vernunf twird UnsinnWohltat, Plage).
Και ο Τζέφερσον και ο Γκέτε, με τα τότε λόγια τους, εξέφραζαν την απογοήτευσή τους, όπως και αυτήν της γενιάς τους, για την κληρονομιά που τους άφησαν ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση. Προφανώς όμως θα μπορούσαν να εκφράζουν τα συναισθήματά τους και για τις παρεκτροπές της μεγάλης και ελπιδοφόρου προοπτικής του Κράτους Προνοίας, που ξεκίνησε στην αυτοκρατορική Γερμανία για τους πραγματικούς φτωχούς και ανάπηρους και κατάντησε να είναι σήμερα φυτώριο διαπλοκής, συντεχνιών και γραφειοκρατικής μέγγενης. Αρκεί να καταγράψει κανείς στη χώρα μας τις αγκυλώσεις του κρατισμού, για να διαπιστώσει ότι πράγματι, η λογική καταντάει ανοησία και επιφέρει συμφορές.
Αλλά οι «επαναστάσεις», όπως έχουμε μάθει από την εποχή του Τζέφερσον και μετά, δεν είναι το φάρμακο. Δεν μπορούν να προβλεφθούν, να κατευθυνθούν ή να ελεγχθούν. Φέρνουν στην εξουσία τούς λάθος ανθρώπους. Και το χειρότερο, τα αποτελέσματά τους -με μαθηματική ακρίβεια- είναι τα ακριβώς αντίθετα από τις υποσχέσεις τους.
Λίγα μόνο χρόνια μετά τον θάνατο του Τζέφερσον στα 1826, εκείνος ο μεγάλος ανατόμος κυβερνήσεων και πολιτικής, ο Αλέξις ντε Τοκβίλ, επισήμανε ότι οι επαναστάσεις δεν καταστρέφουν τις φυλακές του παλιού καθεστώτος, τις μεγαλώνουν. Ο Ντε Τοκβίλ απέδειξε ότι το κληροδότημα με τη μεγαλύτερη χρονική διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης ήταν το σφίξιμο των ίδιων των δεσμών της προεπαναστατικής Γαλλίας: η υποταγή ολόκληρης της χώρας σε μία ανεξέλεγκτη και αχαλίνωτη γραφειοκρατία και η συγκέντρωση στο Παρίσι ολόκληρης της πολιτικής, πνευματικής, καλλιτεχνικής και οικονομικής ζωής της χώρας.
Οι κύριες συνέπειες της Ρωσικής Επανάστασης ήταν μια νέα δουλεία για τους καλλιεργητές της γης, μία παντοδύναμη μυστική αστυνομία και μία άκαμπτη, διεφθαρμένη, ασφυκτική γραφειοκρατία -τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά του τσαρικού καθεστώτος, ενάντια στο οποίο δίκαια είχαν εξεγερθεί οι Ρώσοι φιλελεύθεροι και επαναστάτες. Και το ίδιο μπορεί να ειπωθεί για τη μακάβρια «Μεγάλη Πολιτιστική Επανάσταση» του Μάο.
Πράγματι, σήμερα ξέρουμε ότι η «επανάσταση» είναι μία αυταπάτη, η ευρέως διαδεδομένη αυταπάτη του δέκατου ένατου αιώνα, που στις μέρες μας όμως αποτελεί τον πιο απομυθοποιημένο μύθο. Σήμερα ξέρουμε ότι η «επανάσταση» δεν είναι επίτευγμα και μια νέα χαραυγή. Πηγάζει από τη γεροντική φθορά, από τη χρεοκοπία ιδεών και θεσμών, από την αποτυχία της αυτοανανέωσης. Και ξέρουμε επίσης ότι οι θεωρίες, οι αξίες και όλα τα κατασκευάσματα των ανθρώπινων μυαλών και των ανθρώπινων χεριών γηράσκουν και χάνουν την ευκαμψία τους, καταντώντας απηρχαιωμένα, καταντώντας «συμφορές».
Για την Ελλάδα ειδικά αλλά και για την Ευρώπη γενικότερα, η ανάδυση μιας επιχειρούσας κοινωνίας με την ευρύτερη δυνατή έννοια του όρου αποτελεί κανόνα επιβίωσης. Αυτή η επιχειρηματική κοινωνία όμως θα πρέπει να είναι εξαιρετικά καινοτομική. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει ένα απελευθερωτικό από αγκυλώσεις περιβάλλον. Τα μεγαλόπνοα σχέδια και οι φαραωνικές φιλοδοξίες, στην πραγματικότητα, είναι αρνήσεις της επιχειρούσας κοινωνίας.
Η εμπειρία δείχνει ότι η καινοτομία σχεδόν εξ ορισμού πρέπει να είναι αποκεντρωμένη, αυτόνομη, συγκεκριμένη και μικροοικονομική. Είναι δε καλύτερα να ξεκινά μικρή, ευέλικτη και προσωρινή. Εταιρείες-κολοσσοί κάποτε στον τομέα των ηλεκτρονικών και της πληροφορικής, που δεν θέλησαν να αποδεχτούν αυτόν τον κανόνα, σήμερα απλώς δεν υπάρχουν. Θυμάται κανείς την Telefunken, την ΙΤΤ, την RCA, τη Φράντι, την Πλισέι κ.α.; Και όμως, όλες αυτές οι εταιρείες υπήρξαν φόβητρα για μια περίοδο.
Τα ανώτατα ηγετικά στελέχη των παραπάνω εταιρeιών ποτέ δεν θέλησαν να αναλύσουν σε βάθος την ιστορία του βιομηχανικού γίγνεσθαι και να καταλάβουν τι συνέβαινε στην πορεία του. Ακριβώς το αντίθετο συνέβη με επιχειρηματίες όπως ο Μπιλ Γκέιτς, ο Στιβ Τζομπς, ο Τζεφ Μπέζος κ.ά., οι οποίοι έδωσαν τεράστια σημασία στις ιδέες και στο πώς αυτές μπορούν να αποτελέσουν πηγή εισοδήματος.