Οι οικογενειακές επιχειρήσεις αποτελούν την πρώτη μορφή επιχειρηματικών σχηματισμών στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αποτελούν, επίσης, τη συντριπτική πλειονότητα των επιχειρήσεων στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και στον κόσμο. Η συγκεκριμένη παραδοχή αποτελεί δεδομένο αδιαμφισβήτητο. Τα ποσοτικά στοιχεία την τεκμηριώνουν και μάλιστα με τρόπο εμφατικό.
Οι οικογενειακές επιχειρήσεις συχνά συνδέονται, όχι ορθά, με τις μικρομεσαίες. Γνωστοί παγκόσμιοι επιχειρηματικοί κολοσσοί συνιστούν οικογενειακές επιχειρήσεις. Ακριβώς για τους συγκεκριμένους λόγους η αξία των οικογενειακών επιχειρήσεων θεωρείται (και είναι) απολύτως καθοριστική για την παγκόσμια οικονομία. Αυτονοήτως και για την εγχώρια.
Τα (ειδικά) θέματα που καλούνται να διαχειριστούν είναι και πολλά και πολυσύνθετα. Τα προβλήματά τους αντίστοιχα. Δεν τυγχάνουν, εντούτοις, της δέουσας προσοχής, ούτε ειδικής μέριμνας σε νομοθετικό επίπεδο. Υπάρχουν λύσεις;
Τι είναι οικογενειακή επιχείρηση
Στις 15.1.2016 δημοσιεύθηκε στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης η υπ’ αριθμ. (2016/C 013/03) Γνωμοδότηση (:Γνωμοδότηση Πρωτοβουλίας) της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Οι οικογενειακές επιχειρήσεις στην Ευρώπη ως πηγές νέας οικονομικής ανάπτυξης και καλύτερων θέσεων εργασίας». Διατυπώνεται, στο πλαίσιό της, σύσταση για την υιοθέτηση ενός ορισμού της οικογενειακής επιχείρησης.
Ως οικογενειακή επιχείρηση λοιπόν (κατά την εν λόγω έκθεση) προσδιορίζεται εκείνη όπου η πλειοψηφία (άμεση ή έμμεση) των δικαιωμάτων λήψης αποφάσεων ανήκει στο φυσικό πρόσωπο (ή πρόσωπα) που ίδρυσε την επιχείρηση ή είναι κύριος του εταιρικού κεφαλαίου της ή στον/στη σύζυγό του, στους γονείς του, στα τέκνα του ή στους άμεσους κληρονόμους των τέκνων του και, ταυτόχρονα, ένας εκπρόσωπος της οικογένειας ή των συγγενών συμμετέχει επίσημα στη διαχείριση ή στη διοίκηση της επιχείρησης.
Κι όσον αφορά τις εισηγμένες;
Οικογενειακές θα πρέπει (με βάση την ίδια έκθεση) να χαρακτηρίζονται οι εισηγμένες, στις οποίες το άτομο που σύστησε ή απέκτησε την εταιρεία ή η οικογένεια ή οι απόγονοί του κατέχουν το 25% (και πλέον) των δικαιωμάτων λήψης απόφασης.
Αν μελετήσει κανείς την παγκόσμια βιβλιογραφία για τις οικογενειακές επιχειρήσεις, θα διαπιστώσει ότι έχουν προταθεί ορισμοί «ων ουκ έστι αριθμός». Δεν υφίσταται όμως ένας κοινά αποδεκτός. Οι οικογενειακές επιχειρήσεις αποτελούν, εντούτοις, μια πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα μη επιδεχόμενη αμφισβήτησης. Και, μάλιστα, σε παγκόσμιο επίπεδο.
Η σημασία των οικογενειακών επιχειρήσεων στην Ευρώπη
Η σημασία των οικογενειακών επιχειρήσεων στην ευρωπαϊκή οικονομία μοιάζει, επίσης, συγκλονιστική. Από την τελική έκθεση (11/2009) της ομάδας Εμπειρογνωμόνων «Επισκόπηση των ζητημάτων που σχετίζονται με τις οικογενειακές επιχειρήσεις: έρευνα, δίκτυα, πολιτικά μέτρα και υφιστάμενες μελέτες», προκύπτει πως οι οικογενειακές επιχειρήσεις σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης:
- Αποτελούν πάνω από το 60% έως 90% του συνόλου των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων και
- Απασχολούν από το 40% έως το 50% του συνόλου των εργαζομένων.
Η σημασία των οικογενειακών επιχειρήσεων στην Ελλάδα
Δημοσιεύθηκε, προ τριετίας, μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση με τίτλο «An Overview of the Environment for Family Businesses in Greece». Συντονιστής της: το Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθηνών (ΕΒΕΑ). Με βάση τα στοιχεία της συγκεκριμένης έκθεσης, το 80% των ιδιοκτητών επιχειρήσεων στην Ελλάδα χαρακτηρίζουν την επιχείρησή τους οικογενειακή. Το ποσοστό είναι (απολύτως) εντυπωσιακό.
Οικογενειακές επιχειρήσεις και ελληνικό χρηματιστήριο
Το Χρηματιστήριο Αθηνών καλώς αντιλαμβάνεται την αξία και σημασία των οικογενειακών επιχειρήσεων. Στο πλαίσιο της σχετικής κατανόησης και μέριμνάς του, ευγενώς μας παραχώρησε τμήμα των στοιχείων που συγκεντρώνει από τις γνωστοποιήσεις σημαντικών μεταβολών σε δικαιώματα ψήφου. Συγκεκριμένα:
Από τα συγκεκριμένα στοιχεία, εξάγονται εξαιρετικά ενδιαφέροντα συμπεράσματα για τις εισηγμένες στην Κύρια Αγορά του Χρηματιστηρίου Αθηνών εταιρείες. Ένα εξ αυτών, αρκετά ασφαλές μάλιστα, είναι πως οι μεταξύ αυτών οικογενειακές επιχειρήσεις υπερβαίνουν το 44% του συνόλου των εισηγμένων. Στις συγκεκριμένες εταιρείες, εκείνοι που ασκούν τη διοίκησή τους (:πιθανότατα μέλη μιας ή περισσότερων οικογενειών) κατέχουν ποσοστό μεγαλύτερο του 20% του μετοχικού τους κεφαλαίου.
Με άλλα λόγια: Οι οικογενειακές επιχειρήσεις έχουν σημαίνοντα ρόλο και στο Ελληνικό Χρηματιστήριο.
Τα θέματα που απασχολούν - Το ζήτημα της διαδοχής
Θα μπορούσαμε με ασφάλεια να καταλήξουμε, με βάση τα παραπάνω, πως οι οικογενειακές επιχειρήσεις αποτελούν το μυοσκελετικό σύστημα της ελληνικής οικονομίας. Δεν απολαμβάνουν (ούτε ποτέ απολάμβαναν) ιδιαίτερων προνομίων. Το πλέον ενδιαφέρον: Ουδεκάν των ερευνητών.
Από την προαναφερθείσα έκθεση του ΕΒΕΑ προκύπτουν εξαιρετικά σημαντικά δεδομένα. Μεταξύ αυτών: τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι οικογενειακές επιχειρήσεις. Το σημαντικότερο μεταξύ αυτών (φαίνεται πως είναι) το θέμα της διαδοχής.
- Επτά στους δέκα ιδιοκτήτες οικογενειακών επιχειρήσεων σχεδιάζουν να παραδώσουν την οικογενειακή επιχείρηση στην επόμενη γενιά.
- Κατά την ίδια έκθεση, τα σημαντικότερα προβλήματα σχετικά με τη διαδοχή αφορούν τους υψηλούς φόρους μεταβίβασης, τις ανεπαρκώς ανεπτυγμένες διοικητικές ικανότητες των διαδόχων και το χαμηλό επίπεδο κατάρτισής τους.
- Η ανάπτυξη ενός σχεδίου διαχείρισης της διαδοχής είναι, αδιαμφισβήτητα, απολύτως αναγκαία. Η συνδρομή των κατάλληλων συμβούλων επίσης.
Η χώρα μας δεν χαρακτηρίζεται από έλλειψη συμβούλων (επιχειρηματικών, φορολογικών, νομικών). Οι (αυτο)προβαλλόμενοι ως ειδήμονες επί θεμάτων διαδοχής, απεριόριστα πολλοί. Οι πράγματι ικανοί, όμως, απολύτως ελάχιστοι.
Οι συστάσεις της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής
Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή στην ως άνω Γνωμοδότηση Πρωτοβουλίας αναγνώρισε τη μοναδική αξία των οικογενειακών επιχειρήσεων. Κάλεσε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υιοθετήσει ενεργή στρατηγική για την υποβοήθησή τους. Επίσης, να αναλάβει δράση για τη θέσπιση του αναγκαίου νομοθετικού πλαισίου.
Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή αποτελεί γνωμοδοτικό όργανο. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διαβουλεύεται μαζί της, εναπόκειται όμως στη διακριτική ευχέρεια της τελευταίας να υιοθετήσει (ή μη) τις προτάσεις της. Δεν έχει, δυστυχώς, προκύψει κάποια περαιτέρω νομοθετική ενέργεια, ως προς τα μέτρα τα οποία ζητεί η ΕΟΚΕ στην ως άνω γνωμοδότησή της.
Η σημασία των οικογενειακών επιχειρήσεων στη διεθνή, ευρωπαϊκή αλλά και εθνική οικονομία είναι αδιαμφισβήτητη. Κοινά επίσης (και από όλους) αποδεκτή. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει δείξει το έμπρακτο ενδιαφέρον της όσον αφορά τις οικογενειακές επιχειρήσεις. Δεν έχει εντούτοις προχωρήσει στα επόμενα, απολύτως αναγκαία, θεσμικά βήματα (λ.χ. έκδοση Οδηγιών, Κανονισμών κ.λπ.) για την υποβοήθησή τους. Πρέπει, άραγε, να περιμένουμε τις πρωτοβουλίες εκείνης (της Ευρωπαϊκής Ένωσης) πριν δράσουμε;
Είναι προφανές πως όχι.
Η Πολιτεία οφείλει να λάβει τα αναγκαία μέτρα προκειμένου να στηρίξει το 80% του συνόλου των ελληνικών επιχειρήσεων. Μεταξύ αυτών για τη θέσπιση φοροελαφρύνσεων (για τη μεταβίβαση από τη μια γενιά στην άλλη) και, αντίστοιχων, για την (επαν)επένδυση κερδών.
Αντίστοιχα όμως: Οι επιχειρηματίες που (αργά ή γρήγορα) θα κληθούν να παραδώσουν τα ηνία της επιχείρησής τους καθόλου δεν θα πρέπει να βραδυπορούν, δικαιολογίες (για τους ίδιους) αναζητώντας.
Σκέψεις του τύπου: «Δεν με αφορά», «έχω/έχουμε καιρό...», «κανείς δεν θα τα καταφέρει καλύτερα!» μοιάζουν ανθρώπινες. Όχι όμως και δικαιολογημένες.
Επομένως: Η Πολιτεία οφείλει να πράξει τα δέοντα. Οι επιχειρηματίες, τα αντίστοιχα. Άμεσα.
* Ο Σταύρος Κουμεντάκης είναι Managing Partner στην Koumentakis and Associates Law Firm.