Στην κριτική που δέχτηκα σε ένα άρθρο μου το οποίο είχα υποβάλει σε διεθνές οικονομικό περιοδικό, σχετικά με τα μνημόνια στην Ελλάδα, ο αξιολογητής τόνισε επικριτικά ότι δεν έχω αναφέρει στην ανάλυσή μου την άποψη της «επεκτατικής λιτότητας» (expansionary austerity). Επεκτατική λιτότητα; Τι καινούργιο φρούτο είναι αυτό; Και όμως, μετά από σχετική έρευνα, ανακάλυψα ότι η ιδέα αυτή δεν είναι καθόλου καινούργια.
Η ιδέα άρχισε να αναπτύσσεται από τα μέσα του περασμένου αιώνα από τον Ιταλό οικονομολόγο Luigi Einaudi. Ο Einaudi ήταν ο ιδρυτής της σχολής των δημοσίων οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Bocconi του Μιλάνου. Ο Einaudi έγραφε στο περιοδικό The Economist κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920, ήταν εξέχων ακαδημαϊκός οικονομολόγος, διετέλεσε πρώτος μεταπολεμικός διοικητής της κεντρικής τράπεζας της Ιταλίας και πρόεδρος της Ιταλικής Δημοκρατίας από το 1948 έως το 1955.
Ο Einaudi προσπάθησε να αναπτύξει το «liberalismo economico», μία οικονομική τάξη που βασιζόταν επαρκώς στο φιλελεύθερο όραμα, το οποίο θα ενθάρρυνε τη φυσική προσπάθεια κάθε ανθρώπου ως προς την εργασία, την αποταμίευση και τον ανταγωνισμό.
Οι κρατικές ενέργειες παρήγαγαν πληθωρισμό, ιδιαίτερα οι λανθασμένες κεϋνσιανές προσπάθειες κρατικού παρεμβατισμού, που αμβλύνουν αυτές τις φυσικές ορμές και πρέπει να αποφεύγονται με κάθε κόστος. Ο Einaudi ήθελε ένα ισχυρό κράτος μόνο στον βαθμό που θα επέκτεινε τα όρια της αγοράς, θα διευκόλυνε τον ανταγωνισμό απαγορεύοντας τη δημιουργία μονοπωλίων και που θα ευνοούσε τη λειτουργία ενός νομικού και πολιτικού περιβάλλοντος εντός του οποίου οι οικονομικοί συντελεστές μπορούν να οργανώνουν, να εφεύρουν και να παράγουν.
Ο Einaudi και οι ιδέες του έχουν τεράστια σημασία λόγω της οικονομικής σχολής που ίδρυσε στο Πανεπιστήμιο Bocconi του Μιλάνου. Η σχολή αυτή παρήγαγε δύο γενιές οικονομολόγων που εξέφρασαν αυτές τις φιλελεύθερες τάσεις. Το σύγχρονο επιχείρημα υπέρ της λιτότητας αναπτύχθηκε κυρίως από τη δεύτερη γενιά αυτών των οικονομολόγων.
Μεταξύ των αποφοίτων του Bocconi, οι οποίοι απέκτησαν παγκόσμια οικονομική φήμη και επιρροή, είναι οι Alberto Alesina, Franceso Silvia Ardagna, Guido Tabellini και Roberto Perotti. Ο Alberto Alesina και οι συνεργάτες του εργάστηκαν μεθοδικά για την υπεράσπιση της σύγχρονης αντίληψης της λιτότητας και η συνεισφορά τους δεν μπορεί παρά να εκτιμηθεί. Μέσα από τις προσπάθειές τους ζει η κληρονομιά του Einaudi, μία μορφή ιταλικού φιλελευθερισμού, που έχει βαθιά δυσπιστία για το κράτος και ανάγει τη διαχείριση του δημόσιου χρέους ως πυρήνα της ανάλυσής του. Αυτή η διαγενεακή κληρονομιά έχει διαμορφώσει καθοριστικά την τελική μορφή και τα σύγχρονα επιχειρήματα υπέρ της λιτότητας.
Η δημοσιονομική λιτότητα (περικοπές σε επιδόματα, συντάξεις, προγράμματα πρόνοιας, κρατικές δαπάνες για μισθούς και απασχόληση) έχει τη δυνατότητα να παράξει μη-κεϋνσιανά επεκτατικά αποτελέσματα: «επεκτατική λιτότητα» (Alesina and Ardagna, 1998).
Ενώ η συναίνεση της Ουάσιγκτον αντιμετώπιζε τεράστιες κριτικές σε όλες τις αναπτυσσόμενες χώρες, άρχισε να εμφανίζεται μια νέα βιβλιογραφία, που να τεκμηριώνει ότι η «επεκτατική λιτότητα» είναι στην πραγματικότητα αποτελεσματική θεωρητικά και ισχύει στις ανεπτυγμένες χώρες του ΟΟΣΑ, χωρίς να αποκλείει τις αναπτυσσόμενες χώρες.
Οι Alesina και Ardagna (1998, p. 491) υποστήριξαν ότι οι μη-κεϋνσιανές επεκτατικές επιπτώσεις λαμβάνουν χώρα ειδικά σε υψηλά επίπεδα δημοσίου χρέους, οπότε θα λέγαμε ότι η Ελλάδα είναι μία καλή περίπτωση μελέτης.
Με βάση στατιστικά στοιχεία από δέκα μελέτες περίπτωσης σημαντικών δημοσιονομικών προσαρμογών στις χώρες του ΟΟΣΑ για την περίοδο 1960-94, μεταξύ αυτών και η Ελλάδα, οι Alesina και Ardagna (1998, p. 488) υποστηρίζουν ότι κατά την εφαρμογή πολιτικών λιτότητας από την πλευρά της προσφοράς και σε μικρότερο βαθμό από τη πλευρά της ζήτησης, οι πολιτικές λιτότητας παράγουν επεκτατικά αποτελέσματα.
Από την πλευρά της προσφοράς, η λιτότητα αυξάνει την αποτελεσματικότητα της αγοράς εργασίας. Από την πλευρά της ζήτησης, μια σοβαρή δημοσιονομική προσαρμογή αυξάνει τη ζήτηση. Ο πλούτος αυξάνεται όταν μειώνονται οι μελλοντικές φορολογικές επιβαρύνσεις λόγω της μείωσης του ελλείμματος του προϋπολογισμού και όταν τα επιτόκια πέφτουν, η αξιοπιστία αποκαθίσταται, ο πληθωρισμός αποκλιμακώνεται και κίνδυνοι περιορίζονται. Ταυτόχρονα υπάρχει αύξηση τόσο της κατανάλωσης όσο και των επενδύσεων.
Ομοίως, ενώ η αύξηση των φόρων αναμένεται να συρρικνώσει την ιδιωτική ζήτηση, σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να είναι και επεκτατική. Αυτό μπορεί να συμβεί εάν οι αυξήσεις των φόρων σήμερα συνεπάγονται αλλαγή του φορολογικού καθεστώτος στο μέλλον. Έτσι ώστε οι καταναλωτές να αντιληφθούν ότι οι αναμενόμενες μεγαλύτερες φορολογικές επιβαρύνσεις λόγω του ελλείμματος του προϋπολογισμού δεν θα είναι πια απαραίτητες στο μέλλον λόγω της λιτότητας (Alesina and Ardagna, 1998, p. 491).
Παραδόξως, ταυτόχρονα, από την πτυχή της πολιτικής οικονομίας, κάθε απροθυμία των πολιτικών να εφαρμόσουν «επεκτατική λιτότητα» είναι αβάσιμη. Δεν υπάρχουν στοιχεία, τουλάχιστον για τις χώρες του ΟΟΣΑ, ότι η λιτότητα προκάλεσε απώλεια δημοτικότητας και τελικά απώλεια κυβερνητικής θέσης για πολιτικούς που εφάρμοσαν λιτότητα, υποστηρίζουν οι Alesina και Ardagna.
Σύμφωνα με αυτόν τον τρόπο σκέψης, που σχετίζεται με την ελληνική περίπτωση λιτότητας, ο τότε Γερμανός υπουργός Οικονομικών Wolfgang Schäuble (2010), ήδη από τις 17 Ιουνίου 2010, είχε δημοσιεύσει ένα άρθρο στους Financial Times, στο οποίο τόνιζε την ανάγκη για «επεκτατική δημοσιονομική προσαρμογή», ενδεικτικό των αναμενόμενων πολιτικών για την Ευρώπη και την Ελλάδα.
Αλλά οι τελευταίες εμπειρικές μελέτες για τη σχέση μεταξύ λιτότητας και ανάπτυξης, και η περίπτωση της Ελλάδας, δεν υποστηρίζουν την ιδέα της «επεκτατικής λιτότητας», και για την ακρίβεια την αποδομούν εντελώς (Blyth, 2013). «Η λιτότητα δεν είναι αποτελεσματική» (Streeck, 2013, p. 727) για τη μείωση του χρέους και την προώθηση της ανάπτυξης και η λιτότητα ως οικονομική πολιτική στα επακόλουθα μιας χρηματοπιστωτικής κρίσης, απλά δεν είναι λύση.
Η Ελλάδα έχει ανακηρυχθεί σε παράδειγμα της οικονομικής κρίσης και λιτότητας στην Ευρωζώνη. Το «να μην γίνουμε Ελλάδα» έγινε σλόγκαν. Η Ελλάδα έγινε ένα παράδειγμα προς αποφυγή, για να δικαιολογηθούν τυχόν περικοπές δημοσίων δαπανών στην Ευρωζώνη (Blyth, 2013).
Μα δεν μπορούμε όλοι μαζί να κόβουμε δαπάνες και να περιμένουμε ότι αυτό θα μας οδηγήσει στην ανάπτυξη. Εάν όλες οι χώρες της Ευρωζώνης μειώσουν τις δαπάνες τους, ποιος θα αγοράσει;
Αυτό είναι το σφάλμα της σύνθεσης (όταν δεχόμαστε ότι εκείνο το οποίο ισχύει για τα άτομα ισχύει αναγκαστικά και για το σύνολο της οικονομίας) όπως το διατύπωσε ο Κέυνς, το οποίο σφάλμα αποδυναμώνει το επιχείρημα της λιτότητας ως μέσου προώθησης της ανάπτυξης.
Στο τέλος, «η λιτότητα είναι μια ζόμπι οικονομική ιδέα, επειδή έχει αποδειχθεί ξανά και ξανά ανώφελη, παρ’ όλα αυτά συνεχίζει να επέρχεται» (Blyth, 2013).
Βιβλιογραφία
-Alesina, A. and Ardagna, S. (1998), “Tales of Fiscal Adjustment”, Economic Policy, Vol. 13 No. 27, pp. 488–545.
-Blyth, M. (2013), Austerity: The History of a Dangerous Idea, Oxford University Press, Oxford and New York.
-Schäuble, W. (2010), “Maligned Germany is right to cut spending”, Financial Times, 17 June.
-Streeck, W. (2013), “Will expansion work on mark blyth, austerity: The history of a dangerous idea”, Comparative European Politics, Vol. 11 No. 6, pp. 722–728.
* Ο κ. Γιάννης Μαραγκός είναι Καθηγητής, Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη.
E-mail: marangosjohn@gmail.com