Για πολλά χρόνια η έννοια της κοινωνικής χρησιμότητας αποτέλεσε αντικείμενο συζήτησης τόσο από παράγοντες του τομέα της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας όσο και από ερευνητές, εκπροσώπους δημοσίων αρχών, τοπικών κοινοτήτων και οικονομικών κύκλων (βλ. Ζοπουνίδης κ.ά. Η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, Ναυτεμπορική, 23 Αυγούστου, 2019).
Η ιδέα συνδέεται με μια διπλή δυσκολία: τον ορισμό και την εκτίμησή της. Όσο η χρηματοοικονομική χρησιμότητα είναι εύκολο να προσδιοριστεί και να ποσοτικοποιηθεί, τόσο η κοινωνική χρησιμότητα είναι δύσκολο να αναγνωριστεί και να αξιολογηθεί.
Ορισμός
Διακρίνονται δύο διαφορετικές προσεγγίσεις. Από τη μια πλευρά, η φορολογική προσέγγιση που χρησιμοποιεί την έννοια γενικού ενδιαφέροντος για τον προσδιορισμό της ιδιαιτερότητας των ενώσεων σε σύγκριση με κερδοσκοπικούς οργανισμούς για να δικαιολογήσει μια πλεονεκτική φορολογική μεταχείριση. Αυτή η προσέγγιση δίνει πολύ περιορισμένα αλλά εύκολα επαληθεύσιμα κριτήρια.
Από την άλλη πλευρά, μια κοινωνικοοικονομική προσέγγιση που συνδυάζει την έννοια της δημιουργίας κοινωνικών αξιών όπως: μείωση των ανισοτήτων, ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, βελτίωση των συλλογικών συνθηκών. Ο νόμος-πλαίσιο της κοινωνικής και αλληλέγγυας οικονομίας έχει εγγράψει την κοινωνική χρησιμότητα στη δεύτερη αυτή προσέγγιση, ορίζοντας τρία κριτήρια για τον προσδιορισμό της:
- Υποστήριξη ατόμων με ειδικές ευαισθησίες
- Δημιουργία κοινωνικών δεσμών και ενίσχυση της εδαφικής συνοχής
- Συμβολή στη βιώσιμη ανάπτυξη
Η εκτίμηση είναι επομένως πολύ πιο περίπλοκη παρά τη φορολογική προσέγγιση. Παρόλο που η έννοια της κοινωνικής χρησιμότητας χρησιμοποιείται ευρέως, ο ορισμός της εξακολουθεί να αφήνει περιθώρια για πολλές συζητήσεις τόσο στις ενώσεις όσο και στις δημόσιες αρχές. Για να μπορέσουμε να παρατηρήσουμε την κοινωνική χρησικότητα μιας δράσης και να την αξιολογήσουμε, είναι απαραίτητο να ορισθούν κάποια σημεία αναφοράς.
- Το προϊόν έχει κοινωνική χρησιμότητα εάν η δραστηριότητα τείνει να ικανοποιεί μια ανάγκη που δεν λαμβάνεται υπόψη από την αγορά ή την ικανοποιεί πολύ λίγο.
- Το κοινό στόχος πρέπει να αντιστοιχεί σε άτομα που δεν μπορούν να έχουν πρόσβαση στις υπηρεσίες που προσφέρει η αγορά για οικονομικούς ή κοινωνικούς λόγους.
- Τα πλεονάσματα πρέπει να προορίζονται για τη χρηματοδότηση έργων στο πλαίσιο μη κερδοσκοπικών δράσεων.
- Η τιμή είτε εγκρίνεται από τις δημόσιες αρχές, είτε είναι χαμηλότερη από εκείνη του εμπορικού τομέα ή προσαρμόζεται ανάλογα με την κοινωνική κατάσταση των δικαιούχων.
- Απαγορεύεται η διαφήμιση, ως δείκτης κερδοφορίας, εκτός από: εκστρατείες που απευθύνονται στη γενναιοδωρία του κοινού και πληροφορίες που διαδίδονται σε άτομα που έχουν ήδη επωφεληθεί από τις υπηρεσίες της ένωσης.
Εκτίμηση
Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990, η έννοια της κοινωνικής χρησιμότητας μελετήθηκε σε διάφορες ερευνητικές εργασίες και μέσω πειραμάτων.
To 2000, η έκθεση του Alain Lipietz (Le tiers secteur. L’economie sociale et solidaire: pourquoi et comment? Paris, La Decouverte, 2001), για τον τριτογενή τομέα πρότεινε τρεις διαστάσεις της κοινωνικής χρησιμότητας:
- Οικολογική χρησιμότητα (δράσεις που στοχεύουν στο περιβάλλον, συλλογικό αγαθό)
- Κοινωνική χρησιμότητα ως «δράση υπέρ των φτωχών»
- Κοινωνική χρησιμότητα που εμπίπτει στο κοινωνικό φωτοστέφανο (παραγωγή τοπικών κοινωνικών δεσμών, κοινωνικό κεφάλαιο, συλλογική κληρονομιά...)
Το 2003 εμφανίστηκε η έκθεση που συντονίστηκε από τον Jean Gadrey (L’utilite sociale et solidaire, rapport de syntese pour la DIIESES et la MIRE, 2003), η οποία παρείχε μια περίληψη 23 ερευνητικών εργασιών.
Ειδικότερα, παρουσιάζει μια προσέγγιση κοινωνικής χρησιμότητας σε πέντε διαστάσεις:
- κοινωνική χρησιμότητα με ισχυρή οικονομική συνιστώσα,
- ισότητα, ανθρώπινη ανάπτυξη, βιώσιμη ανάπτυξη,
- κοινωνική, οικονομική, θεσμική καινοτομία,
- «εσωτερική» κοινωνική χρησιμότητα με πιθανές εξωτερικές επιπτώσεις.
Τρεις φάσεις
Η ανάλυση των υπαρχουσών μεθόδων δείχνει ότι η ιδανική διαδικασία αξιολόγησης έχει τουλάχιστον τρεις φάσεις.
Προσόντα: συνίσταται στη συμφωνία και τον ορισμό των αξιών που εμφανίστηκαν από τη δομή και τη διαδικασία δημιουργίας της.
Ποσοτικοποίηση: συνίσταται στη λειτουργία και στον προσδιορισμό ποσοτικοποιημένων δεικτών που εκτιμούν τις αξίες που δημιουργήθηκαν από τη δομή.
Σύσκεψη: συνίσταται στην κατασκευή ενός κοινού σημείου αναφοράς με βάση ποιοτικά και ποσοστικά δεδομένα, στην κοινοποίηση των αποτελεσμάτων στους ενδιαφερόμενους-συμμετέχοντες, και εξαγωγή χρήσιμων μαθημάτων και συμπερασμάτων.
Στη χρηματοοικονομική αξιολόγηση, αυτές οι φάσεις είναι τυποποιημένες. Όσο αφορά τα προσόντα, αυτό που έχει σημασία είναι η οικονομική αξία, δηλαδή το νόμισμα. Σε σχέση με την ποσοτικοποίηση, υπάρχουν κανόνες της λογιστικής που ορίζονται σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Στην τελευταία φάση, τα αποτελέσματα αναλύονται βάσει κριτηρίων χρηματοοικονομικής αποδοτικότητας ή της απόδοσης της επένδυσης.
Όταν γίνεται αναφορά σε «αξίες», «κοινωνικές αξίες» όπως, η ευημερία, η ιδιοκτησία, η αυτονομία, η αυτοπεποίθηση, η δύναμη ενέργειας, η κοινωνική σύνδεση, η κοινωνική συνοχή, η ιθαγένεια, η εκπαίδευση, η αλληλεγγύη, οι συμφωνίες είναι λιγότερο μοιρασμένες και οι αναπαραστάσεις μπορεί να είναι πολύ αποκλίνουσες.
Κοινωνική χρησιμότητα και επαγγέλματα
Η κρίση της πανδημίας άλλαξε σε όλους τη σημασία και τη χρησιμότητα των επαγγελμάτων από την άποψη της κοινωνικής προσέγγισης. Η κρίση του Covid-19 έχει επισημάνει τις ανισότητες στις οποίες είναι θύματα επαγγελματίες στην πρώτη γραμμή. Ενώ οι μισθοί συνδέονται με τις προσπάθειες, τις δεξιότητες και τα διπλώματα των εργαζομένων, φαίνεται ότι δεν αντιστοιχούν πάντα στην πραγματική συμβολή της εργασιακής δραστηριότητας στην κοινωνία γενικότερα.
Αρχικά, υπήρχαν επαγγέλματα-λειτουργήματα κύρους στο μέτωπο της κρίσης όπως, γιατροί, νοσοκόμες, αλλά και πολλοί άνθρωποι που ανήκουν σε επαγγέλματα φροντίδας (βοηθός νοσηλευτικής, οικιακή βοηθός, φροντιστής, κλπ.) ή σε επαγγέλματα πωλήσεων, καθαρισμού, μεταφοράς, παραγωγής (ταμίες, μεταφορείς, διανομείς γρήγορου φαγητού, συλλέκτες απορριμμάτων, κλπ.).
Συχνά λέγεται ότι είναι χαμηλής εξειδίκευσης ή ανειδίκευτες θέσεις εργασίας που ωστόσο απαιτούν δεξιότητες που σχετίζονται με διαπροσωπικές σχέσεις: ακρόαση, καλοσύνη, ενσυναίσθηση,… και επίσης καθήκοντα που πρέπει να γίνουν. Αυτές οι δραστηριότητες ήταν οι πιο σημαντικές για τη ζωή και την επιβίωση της κοινωνίας.
Γενικά, διασφαλίζοντας ότι το ζήτημα των μισθών δεν εξετάζεται ανεξάρτητα από το όραμα της εργασίας των επιχειρήσεων, της οικονομίας και επομένως της κοινωνικής χρησιμότητας, είναι δυνατόν να ενεργοποιηθούν διαφορετικοί μοχλοί:
- Κάντε την αμοιβή διαφανή
- Αναθεωρήστε τις κλίμακες μισθών για να ευθυγραμμίσετε καλύτερα την κοινωνική χρησιμότητα και τις αμοιβές
- Ελέγξτε τις ταξινομήσεις των επαγγελμάτων, οι οποίες καθιστούν δυνατή την αλλαγή των κλιμάκων μισθών και των σχετικών συνθηκών εργασίας
- Περιορίστε τις υπερβολικές αποδοχές και σφίξτε σημαντικά τη μισθολογική κλίμακα στις επιχειρήσεις
- Χρησιμοποιήστε καλύτερα την επικύρωση της αποκτηθείσας εμπειρίας, για παράδειγμα στα επαγγέλματα φροντίδας για να επιτρέψετε αλλαγές και επιτάχυνση της σταδιοδρομίας
Συμπερασματικά, η γεφύρωση του χάσματος μεταξύ των δύο ιεραρχιών, της αμοιβής και της κοινωνικής χρησιμότητας, είναι μια τεράστια υπόθεση. Υποσχέθηκαν βέβαια, διασπαστικά μέτρα όταν αποκαταστάθηκε η ασφάλεια της υγείας. Αυτό δεν πρέπει να ξεχαστεί.
* Ο Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, είναι Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France