Αντί να δώσουμε νόημα στην πανδημία, ας πάρουμε μαθήματα από αυτήν για το μέλλον. Ένας μικροσκοπικός ιός σε μια πολύ μακρινή πόλη της Κίνας (Ουχάν) προκάλεσε τη μεγάλη αναταραχή του κόσμου. Το ηλεκτροσόκ θα είναι αρκετό για να επιβραδύνουμε τον ξέφρενο αγώνα της ανθρωπότητας για τεχνολογική και οικονομική ανάπτυξη;
Έχουμε πλέον εισέλθει στην εποχή της μεγάλης αβεβαιότητας. Σήμερα η βασική ερώτηση είναι το απρόβλεπτο μέλλον. Ας ενεργήσουμε με τέτοιο τρόπο, ώστε να επέλθει μια αναγέννηση της πολιτικής για την προστασία του πλανήτη και τον εξανθρωπισμό της κοινωνίας: είναι καιρός να αλλάξουμε κατεύθυνση.
Σε μια προηγούμενη συνέντευξή του στην εφημερίδα Le Monde (19-20 Απριλίου 2020), ο συγγραφέας είχε αναφέρει επτά κρίσεις για την επόμενη, μετά κορωνοϊό εποχή (βλ. Ζοπουνίδης, Ναυτεμπορική 8/5/2020). Στο πρόσφατο βιβλίο του, αναρωτιέται εάν η συνέχιση των οπισθοδρομικών διαδικασιών θα προκαλέσουν μια πλανητική βαρβαρότητα ή θα ευνοήσουν την εγκαθίδρυση νεο-ολοκληρωτικών καθεστώτων. Η ελπίδα βρίσκεται στην επιδίωξη της αφύπνισης των πνευμάτων που θα προκαλέσει η εμπειρία από την παγκόσμια μέγα-κρίση.
Κατεύθυνση-Επανάσταση-Μοντέλο Κοινωνίας
Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη λέξη κατεύθυνση αντί επανάσταση. Επειδή η σοβιετική επανάσταση, μετά η μαοϊκή παρήγαγαν καταπίεση σε αντίθεση με την αποστολή χειραφέτησή τους και επειδή η τελική τους αποτυχία αποκατέστησε αυτό που ήθελαν να εξοντώσουν: καπιταλισμός και θρησκεία.
Ακόμη, προτιμά τη λέξη κατεύθυνση από τη λέξη μοντέλο κοινωνίας, διότι η τελευταία αυτή λέξη είναι μια στατική έννοια εντελώς ανεπαρκής, μέσα σε ένα μεταβαλλόμενο κόσμο.
Μια αναγεννημένη εθνική πολιτική θα εφάρμοζε πραγματικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες δεν θα ήταν μειώσεις προϋπολογισμού αλλά μεταρρυθμίσεις του κράτους, της δημοκρατίας, της κοινωνίας, του πολιτισμού, συνδεδεμένες με τις μεταρρυθμίσεις της ζωής.
Στο νέο του βιβλίο ο συγγραφέας προτείνει πέντε βασικές αρχές.
Απογραφειοκρατικοποίηση - διοικητικές παθολογίες
Η πανδημία έφερε στο φως τις ελλείψεις του κράτους, το οποίο ήταν ανίκανο να χορηγήσει μάσκες, μπλούζες και υλικό στο ιατρικό προσωπικό που θα θεράπευε τους πολίτες. Φανέρωσε μια γραφειοκρατικοποίηση που προκαλεί ασφυξία στη δημόσια διοίκηση. Επιπλέον, έδειξε τα παράσιτα που βάζουν τα διάφορα χρηματοοικονομικά λόμπι στα υπουργεία και στη δημόσια διοίκηση, κυρίως στο υπουργείο Υγείας, από τις φαρμακευτικές εταιρείες. Ο συγγραφέας προτείνει μερικές αρχές αναδιοργάνωσης, ώστε να εξαλειφθούν οι αγκυλώσεις της δημόσιας διοίκησης. Ο συνδυασμός του κεντρισμού και του πολυκεντρισμού συνίσταται να δώσει μια ικανότητα αποφάσεων σε διάφορα κέντρα, το καθένα επιφορτισμένο με δικές του δεξιότητες για την επίλυση ειδικών προβλημάτων.
Τέλος, η ειδίκευση πρέπει να επιτευχθεί μετά από ένα στάδιο κατάρτισης που θα προσφέρει μια εμπλουτισμένη κουλτούρα, η οποία θα επέτρεπε σε εξειδικευμένους παράγοντες να είναι με πολλές δεξιότητες, να συνεργάζονται διαδραστικά με τους υπεύθυνους της διαδικασίας απόφασης, οι οποίοι είναι προικισμένοι με δεξιότητες περισσότερο γενικευμένες. Αυτή η διαδικασία θα μείωνε τη γραφειοκρατία και θα έκανε τη δημόσια διοίκηση λιγότερο σκληρωτική.
Οικονομική μεταρρύθμιση - καταστολή των συντεχνιών
Οι οικονομικές συντεχνίες (ολιγαρχίες) προσανατολίζουν τις αποφάσεις μιας εξουσίας που καθοδηγείται από το νεοφιλελεύθερο δόγμα. Βάζουν παράσιτα και παραλύουν το κράτος, του υπαγορεύουν νόμους και οδηγίες που εμποδίζουν τους ευεργετικούς νόμους. Κυριαρχούν και ελέγχουν τις βιομηχανικές και αγροτικές παραγωγές, μεγάλους κλάδους της οικονομίας και των υπηρεσιών (Uber, Amazon), την ψηφιακή οικονομία (Google, κ.λπ.). Είναι δυνατόν να τις φορολογήσεις, αλλά αυτό είναι αναποτελεσματικό όσο υπάρχουν φορολογικοί παράδεισοι.
Η μείωση της δύναμής τους θα ερχόταν κυρίως από μια συνείδηση των καταναλωτών, η οποία θα ευνοούσε τις τοπικές παραγωγές, τις βιώσιμες και τις αλληλέγγυες. Η περίοδος του lockdown έδειξε ότι αυτό είναι πιθανό.
Για τη μεταρρύθμιση της επιχείρησης προτείνεται η επιχείρηση των πολιτών και η επιχείρηση με αποστολή (τοπικοί παραγωγοί και παραγωγοί υγιεινών τροφών), οι οποίες θα αναγνωρίζουν τους υπαλλήλους και τους εργαζομένους τους από την ανθρώπινη πλευρά τους, γεγονός το οποίο θα βελτίωνε τις επιδόσεις τους και τις συνθήκες ζωής στο εσωτερικό τους.
Συμμετοχή πολιτών
Η κοινοβουλευτική δημοκρατία, όσο απαραίτητη είναι, είναι ανεπαρκής. Είναι σε διαδικασία αποζωογονοποίησης και ισοπέδωσης της πολιτικής σκέψης, ανικανότητας να αντιμετωπίσει τις μεγάλες προκλήσεις του πλανήτη, διαφθοράς και αδιαφορίας των πολιτών.
Η συμμετοχική δημοκρατία συνεισφέρει να ξανασκεφτούμε τις αδυναμίες της στα σημερινά χρόνια και να προτείνουμε συμβούλια σε διάφορα επίπεδα.
Σε εθνικό επίπεδο
• Οικολογικό συμβούλιο για τη μελέτη των μεγάλων οικολογικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων.
• Συμβούλιο του μέλλοντος για την εξέταση των συνεπειών των ανακαλύψεων και των επιστημονικών καινοτομιών, με στόχο την επεξεργασία μελλοντικών προοπτικών.
• Συμβούλιο ηλικιών για τη μελέτη των συνθηκών ζωής των νέων ανθρώπων αλλά και αυτών των ηλικιωμένων με στόχο τη διατύπωση προτάσεων.
Σε τοπικό επίπεδο, είναι επιθυμητό η ίδρυση κοινοτικών συμβουλίων πολιτών, με στόχο τη διεξαγωγή δημόσιων συζητήσεων σε ενδιαφέροντα θέματα όπως εθνική οδός, φράγματα, αποψίλωση δασών, εγκατάσταση ρυπογόνου εργοστασίου.
Οικοπολιτική (πράσινη συμφωνία)
Η οικοπολιτική έγινε πρώτης ανάγκης. Τα κύρια στοιχεία της είναι τα ακόλουθα:
• Εξάλειψη των ρυπογόνων πηγών ενέργειας και αντικατάστασή τους με καθαρές πηγές ενέργειας,
• Απορρύπανση των πόλεων (πεζοδρομοποίηση, tramways, οικολογικά τετράγωνα),
• Αναζωογόνηση των εδαφών, απορρύπανση των αγροτικών προϊόντων, προοδευτική μείωση των βιομηχανικών εκμεταλλεύσεων, ανάπτυξη της αγροτικής γεωργίας και της αγροοικολογίας,
• Προώθηση της υγιεινής της ζωής και της ασφάλειας των τροφίμων,
• Αντικατάσταση των ρυπογόνων υλικών (πλαστικό) από βιοαποικοδομήσιμα υλικά,
• Ανακύκλωση των αποβλήτων μέσα σε μια κυκλική οικονομία,
• Ανακατανομή των σιδηροδρομικών μεταφορών και αντικατάσταση των αεροπορικών μεταφορών για μετακινήσεις λιγότερο από 1.500 χιλιόμετρα.
Νέα κοινωνία
Χαρακτηρίζεται από τρεις τάσεις.
• Μείωση των ανισοτήτων
• Πολιτική αλληλεγγύης
• Μέλος ομάδας και ελευθερία.
Η μείωση των ανισοτήτων μπορεί να επέλθει από τη φορολόγηση της κερδοσκοπίας στο χρηματιστήριο, την αυξανόμενη φορολογία στα υψηλά εισοδήματα και την προσφυγή στον φόρο περιουσίας ή κληρονομιάς. Οι ανισότητες μπορούν επίσης να μειωθούν από την αναβάθμιση των «περιφρονημένων» επαγγελμάτων που έδειξαν ένα κυρίαρχο χαρακτήρα κατά τη διάρκεια του lockdown (νοσηλευτές, υπάλληλοι καθαριότητας, ταμίες, χειριστές τηλεφωνικών κέντρων, κ.λπ.). Τέλος, με μια πολιτική ανάπτυξης μεγάλων οικολογικών έργων που θα δημιουργήσουν θέσεις εργασίας.
Υπάρχει ανάγκη για μια συγκεκριμένη πολιτική αλληλεγγύης από άτομο σε άτομο, από ομάδα σε άτομο, από άτομο σε ομάδα. Αρμόζει λοιπόν να ελευθερωθεί μια αχρησιμοποίητη δύναμη καλών θελήσεων και να ευνοηθούν οι ενέργειες αλληλεγγύης. Δημιουργία «οίκων αλληλεγγύης» μέσα σε πόλεις και γειτονιές, οι οποίοι θα αναπτύξουν ένα Crisis Center για όλα τα κοινωνικά-ψυχολογικά προβλήματα. Τέλος, η αλληλεγγύη πρέπει να επεκταθεί προς τους φτωχούς, τους δυστυχισμένους, τους απόκληρους καθώς και τους πρόσφυγες.
Ο συγγραφέας επιμένει ότι η μόνη ελπίδα για να προστατευθεί η ελευθερία είναι η σταθερή παρουσία των ατόμων σε μια ομάδα αλληλεγγύης της κοινότητας και να αισθανθούν υπεύθυνα σε σχέση με αυτή. Με τον τρόπο αυτό η προσωπική ηθική της υπευθυνότητας /αλληλεγγύης των ατόμων είναι μια κοινωνική ηθική που διατηρεί και αναπτύσει μια κοινωνία ελευθερίας.
Αυτή η ηθική θα συνεισέφερε στον εξανθρωπισμό της κοινωνίας καθώς και στην αναγέννηση των πολιτών, τα οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την αναγέννηση της δημοκρατίας.
* Ο Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης είναι Ακαδημαϊκός στη Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School.