Η ερώτηση που τίθεται είναι: τί κάνουμε τώρα με αυτό το πλανητικό χάος; Συνεχίζουμε όπως πριν; Ή διακόπτουμε με τα δόγματα που οδήγησαν στην παραμέληση προτεραιοτήτων των πληθυσμών, ξεκινώντας από την υγεία; Η πανδημία του Covid-19 μας καλεί να σκεφτούμε μια κοινωνία που σέβεται τις περιβαλλοντικές ισορροπίες και αντιμετωπίζει τις κλιματικές προκλήσεις. Προειδοποιεί για τους κινδύνους όσον αφορά τις δημόσιες ελευθερίες των πολιτικών που εφαρμόζονται σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Πάνω από όλα, δεσμεύεται να μην αφήσει την αγορά να «κάνει παιχνίδι» μόνη της και ήδη, να δείξει φαντασία να απορροφήσει το κόστος της.
Ο οικολογικός σχεδιασμός είναι ένα εργαλείο για την οργάνωση της συζήτησης πάνω στη θέση του ανθρώπου σε ένα δεδομένο οικοσύστημα και για το μέλλον του ανθρώπου και του πλανήτη του, καθώς όλα τα οικοσυστήματα στη Γη είναι στενά συνδεδεμένα και τείνουν όλο και περισσότερο να μοιάζουν μεταξύ τους. Αν όχι στη φύση τους, αλλά σε οικονομικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και πολιτικές προσεγγίσεις, που αντιστοιχεί, τουλάχιστον εν μέρει, στην έννοια της παγκοσμιοποίησης.
Μια διαφορετική οικονομική λογική
Τα σχέδια οικονομικής στήριξης που εφαρμόστηκαν μετά το κραχ του 2008 ανήλθαν στο 1,7% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Όσον αφορά την πανδημία του κορωνοϊού, ήδη από τις αρχές Απριλίου είναι στο 2,6%, ενώ σε ορισμένες χώρες αυξήθηκε περισσότερο: Η.Π.Α. (10%), Ηνωμένο Βασίλειο (8%).
Αυτά τα ποσοστά κατέγραψαν μόνο τις πρώτες προσπάθειες που κατέβαλαν τα κράτη και κανείς δεν αμφιβάλλει ότι θα αυξηθούν τους επόμενους μήνες. Η πανδημία προκάλεσε σε γρήγορο χρονικό διάστημα την αναστολή των νεοφιλελεύθερων δογμάτων τα οποία θεωρούνταν μέχρι σήμερα ως ιερά, μεταξύ των οποίων και τα κριτήρια σύγκλισης της ζώνης του ευρώ.
Η ιδέα ότι οι κεντρικές τράπεζες μπορούν να δημιουργούν έσοδα από δημόσια χρέη, δηλαδή να ρυθμίζουν άμεσα τις κρατικές δαπάνες, συζητείται τώρα ευρέως μεταξύ πολιτικών και χρηματοοικονομικών ελίτ. Η μάχη υπόσχεται να είναι σκληρή, αλλά η τρέχουσα ιδεολογική κατάσταση έκτακτης ανάγκης προσφέρει μια ιστορική ευκαιρία να κόψει το νήμα μεταξύ της χρηματοδότησης της οικονομίας και της ιδιωτικής ιδιοκτησίας του κεφαλαίου.
Η κρίση του ιού είναι σίγουρα λιγότερο τραγική από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Υπάρχει όμως μια παρόμοια λογική. Λείπουν προστατευτικές μάσκες και αναπνευστήρες. Κανείς σήμερα δεν τολμά να μιλήσει για το κόστος τους. Το μόνο ερώτημα είναι: πόσο μπορούμε να παράγουμε και με ποια ταχύτητα;
Οι ποσότητες έχουν αντικαταστήσει τις τιμές. Η αγορά υποχρεώνεται στις πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας. Η Ιρλανδία δεν δίστασε να εθνικοποιήσει τα ιδιωτικά νοσοκομεία της για όλη τη διάρκεια της κρίσης. Ο ίδιος ο Trump επικαλέστηκε ένα νόμο (Defense Production Act) που χρονολογείται από τον πόλεμο της Κορέας, ο οποίος εξουσιοδοτεί τον Πρόεδρο των Η.Π.Α. να υποχρεώνει τις επιχειρήσεις να παράγουν προϊόντα που ανταποκρίνονται στην προτεραιότητα του γενικού ενδιαφέροντος για την επιτάχυνση της κατασκευής αναπνευστήρων.
Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης αποκαλύπτει τρόπους να ξεπεραστούν οι μηχανισμοί της αγοράς. Η κρίση αυτή προσφέρει μια άλλη λογική: να δοθεί προτεραιότητα στην ικανοποίηση των πραγματικών αναγκών έναντι της αγοράς. Εκτός, όμως από την ικανοποίηση των πραγματικών αναγκών, μια εναλλακτική λογική θα πρέπει επομένως να αποκαταστήσει και να σεβαστεί τις περιβαλλοντικές ισορροπίες. Πρόκειται για τον οικολογικό σχεδιασμό.
Πρόγραμμα και κανόνες λιτότητας
Πρώτος είναι ο δημόσιος έλεγχος της πίστωσης και της επένδυσης. Ο στόχος είναι να επιβληθεί από το νόμο το τέλος της χρηματοδότησης και μετά το κλείσιμο των ρυπογόνων βιομηχανιών. Αυτή η κίνηση πρέπει να συνοδεύεται από τεράστιες επενδύσεις σε οικολογική μετάβαση, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και καθαρές υποδομές, ιδίως μέσω της μόνωσης των κτιρίων. Επιπλέον, είναι θέμα αναθεώρησης και επέκτασης των δημόσιων υπηρεσιών, ιδίως εκπαιδευτικών, νοσοκομείων, μεταφορών, νερού, επεξεργασίας αποβλήτων, ενέργειας και επικοινωνίας, που έχουν υποστεί ζημιά ή καταστρέφονται από τη λογική της αγοράς.
Μέσα στο νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, οι αγορές που υποστηρίζονται από τις τράπεζες και το μη ρυθμιζόμενο χρηματοπιστωτικό τομέα (shadow-banking), λειτουργούν ως το κέντρο όπου αποφασίζεται η κατανομή των πόρων. Η επιλογή για επένδυση σε ένα τομέα ή δραστηριότητα βασίζεται στα κριτήρια αποδοτικότητας και φερεγγυότητας, με εξαίρεση του πράσινου επιπέδου που προορίζεται να τροφοδοτήσει την ενότητα «οι αξίες μας» του ιστότοπου μεγάλων εταιρειών.
Ακόμη και αν υποτεθεί η σοβαρή πρόθεση, η επένδυση θα ήταν βιώσιμη μόνο αν αποσυρθεί από τη λογική του ανταγωνισμού. Οι επενδύσεις κατά τη μετάβαση πρέπει να υπόκεινται σε δημοκρατικό έλεγχο σε όλα τα επίπεδα λήψης αποφάσεων. Πρέπει να εγκαταλείψουμε την κεντρική δύναμη της χρηματοοικονομικής. Σε κάθε επίπεδο, οι εκλεγμένες συνελεύσεις πρέπει να καθορίζουν τα κριτήρια για την κατανομή των δανείων, τη φύση των δικαιούχων και τα ποσά που διατίθενται ανά κατηγορία δραστηριότητας.
Οργάνωση της μείωσης της χρήσης των φυσικών πόρων
Αυτές οι συζητήσεις για τις επενδύσεις θα πρέπει να συμμορφώνονται με τους γενικούς στόχους που έχουν τεθεί σε εθνικό ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο, ιδίως σε οικολογικά θέματα. Η κατανομή των πιστώσεων θα πρέπει επίσης να λαμβάνει υπόψη τους περιορισμούς του οικοσυστήματος. Ο οικολογικός σχεδιασμός πρέπει να οργανώσει τη μείωση της χρήσης των φυσικών πόρων. Ο σχεδιασμός περιλαμβάνει τη γνώση του παρόντος και τη διαμόρφωση εύλογων σεναρίων για το μέλλον.
Ωστόσο, η γνώση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των οικονομικών δραστηριοτήτων εξακολουθεί να είναι ελλιπής. Δεν υπάρχουν αρκετοί διαθέσιμοι και ακριβείς δείκτες για να καθοδηγήσουν τη συζήτηση και τη λήψη αποφάσεων. Η αντίληψη που κυριαρχεί είναι ότι η ανεργία θα πλήξει πολλούς εργαζόμενους σε κλειστούς ρυπογόνους τομείς. Ο οικολογικός σχεδιασμός βασίζεται κυρίως στις εργατικές τάξεις.
Πρέπει λοιπόν να γυρίσει ο τροχός και να συνδεθεί η καθαρή παραγωγή με την κατάκτηση νέων κοινωνικών δικαιωμάτων για τους εργαζομένους. Ένας από τους βασικούς πυλώνες του οικολογικού σχεδιασμού είναι ότι το κράτος πρέπει να τους εγγυηθεί μια απασχόληση. Ακριβώς όπως οι κεντρικές τράπεζες είναι δανειστές «έσχατης λύσης» τη στιγμή των χρηματοοικονομικών κρίσεων, με την εγγύηση της απασχόλησης, το κράτος καθίσταται χρηματοδότης της απασχόλησης «έσχατης λύσης».
Αυτός ο μηχανισμός θα επέτρεπε τη δημιουργία θέσεων εργασίας σε τομείς που ο καπιταλισμός θεωρεί μη επικερδείς, αλλά που συχνά προσφέρουν υψηλή κοινωνική και οικολογική προστιθέμενη αξία: διατήρηση φυσικών πόρων, φροντίδα για ηλικιωμένους ή μικρά παιδιά, επισκευές, κ.α. Με την εγγυημένη απασχόληση, η εργασία παύει να είναι εμπόρευμα, καθώς η ύπαρξη και η χρησιμότητά της δεν καθορίζονται πλέον από την αγορά.
Η κρίση του κορωνοϊού αποκάλυψε μια άλλη ιεραρχία επαγγελμάτων. Ξαφνικά η επιβίωση των πληθυσμών εξαρτάται από την εργασία των φροντιστών, των υπαλλήλων σούπερ μάρκετ, εργαζόμενων στην καθαριότητα, όλων των επαγγελμάτων που σε κανονικούς καιρούς, δεν εκτιμούνται συμβολικά και χρηματοοικονομικά. Ο οικολογικός σχεδιασμός πρέπει να οδηγήσει σε μετεγκατάσταση της οικονομίας.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει επίσης το Πράσινο Σύμφωνό της για την Ευρώπη, που δημοσιοποιήθηκε από την πρόεδρό της Ursula van der Leyen τον Ιανουάριο του 2020. Αυτή η μετεγκατάσταση πρέπει να βασίζεται σε τρεις αρχές. Η πρώτη είναι η αποειδίκευση των εδαφών. Αυτό θα τους επιτρέψει να ξεπεράσουν τις διακυμάνσεις των παγκόσμιων αγορών και έτσι να ανακτήσουν την κυριαρχία σε ότι παράγουν. Η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση και η επέκταση των αλυσίδων αξίας έχουν τους ανθρώπους από αυτό τον έλεγχο.
Η δεύτερη αρχή είναι ο προστατευτισμός της αλληλεγγύης. Η καθιέρωση κοινωνικών και περιβαλλοντικών τελωνειακών φραγμών πρέπει να συνοδεύεται από την κατάργηση του μονοπωλίου των μεγάλων εταιρειών όσον αφορά τη γνώση. Η απελευθέρωση της πνευματικής ιδιοκτησίας θα επιτρέψει σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους να επωφεληθούν από τις καινοτομίες και η ανταλλαγή γνώσεων και τεχνολογίας θα προωθήσει την άνοδο κοινωνικών και περιβαλλοντικών δικαιωμάτων.
Η τρίτη αρχή αναφέρει ότι η μετεγκατάσταση θα χάσει το στόχο της, εάν δεν έχει καμία επίδραση στο τί παράγεται και πως. Ο καπιταλισμός ενδιαφέρεται να συντομεύσει όσο το δυνατόν περισσότερο τη διάρκεια ζωής των αντικειμένων, αναγκάζοντας τον καταναλωτή να αγοράσει νέα. Πρέπει να επιβληθούν πρότυπα αντοχής σε κατασκευαστές με μεγαλύτερη διάρκεια εγγύησης. Τα ισχυρότερα προϊόντα αντικαθίστανται λιγότερο συχνά και ανακουφίζουν την πίεση στα οικοσυστήματα.
Πρέπει να μεταβούμε από ένα παραγωγικό όραμα της βιομηχανικής δραστηριότητας σε ένα σχέδιο προσανατολισμένο προς την επέκταση του κύκλου ζωής των αντικειμένων. Είναι ζήτημα επενδύσεων, θέσεων εργασίας, αλλά και κοινωνικών εγγυήσεων.
Η επανάσταση των big data και η προγραμματισμένη οικονομία
Είναι λογικό ότι μια εταιρεία θέλει να εκπαιδεύσει τους πελάτες της σχετικά με τα πλεονεκτήματα των αγαθών της. Αλλά η διαφήμιση καταπίνει την καθημερινή μας ζωή και τους χώρους μας για να πουλάει φαντασιώσεις παρά προϊόντα. Κατά τον εικοστό αιώνα, οι διαφημιστικές δαπάνες από επιχειρήσεις, ιδιαίτερα πολυεθνικές, αυξήθηκαν δραματικά.
Βασικός πυλώνας του οικολογικού σχεδιασμού είναι και η δημοκρατία. Οι προηγούμενες εμπειρίες σχεδιασμού δεν ήταν μόνο παραγωγικές αλλά και τεχνοκρατικές, κάθετες, ακόμη και αυταρχικές. Στην ΕΣΣΔ για παράδειγμα, μια γραφειοκρατία σχεδιαστών αποφάσιζε τις ποσότητες και τις ποιότητες των προϊόντων που παράγονται. Αυτός ο αυταρχισμός προκάλεσε ένα πρόβλημα της αδύναμης πολιτικής νομιμότητας αυτών των καθεστώτων, αλλά και της οικονομικής γνώσης.
Ο συντονισμός της προσφοράς και της ζήτησης θα μπορεί να βασίζεται σε ψηφιακά εργαλεία. Οι τρέχουσες δυνατότητες συλλογής και υπολογισμού δεδομένων θα μπορούσαν στο εγγύς μέλλον να ξεπεράσουν ορισμένες ελλείψεις στο συγκεντρωτικό σχεδιασμό του 20ου αιώνα. Οι πληροφορίες που παράγονται σε συνεχή ροή από όλους τους οικονομικούς παράγοντες καθιστούν δυνατή τη γνώση των προτιμήσεων ενός μεγάλου αριθμού καταναλωτών σχεδόν αμέσως, χωρίς να περάσουν από το σύστημα τιμών. Αλλά αυτά τα δεδομένα ανήκουν στην πραγματικότητα σε ιδιωτικές βιομηχανίες της Silicon Valley.
Ο τελευταίος πυλώνας του οικολογικού σχεδιασμού είναι η περιβαλλοντική δικαιοσύνη. Ο Covid-19 έχει προκαλέσει πολλά θύματα στις φτωχότερες περιοχές. Οι εργατικές τάξεις υποφέρουν περισσότερο από μια εύθραυστη υγεία, ελλείψει αξιοπρεπούς στέγασης και μέσων, μολύνονται πιο εύκολα από παθολογικά αίτια και πηγαίνουν λιγότερο συχνά στο γιατρό. Οι πανδημίες επιδεινώνουν τις ταξικές ανισότητες. Το ίδιο ισχύει και για την κλιματική κρίση. Οι εργατικές τάξεις υποφέρουν περισσότερο από τους πλούσιους από ρύπανση και φυσικές καταστροφές. Μια τέτοια συμπεριφορά δεν είναι μόνο ηθικά αμφίβολη αλλά πολιτικά καταδικασμένη σε αποτυχία: χωρίς τη συγκατάθεση των εργατικών τάξεων, η μετάβαση δε θα πραγματοποιηθεί. Η απόκτηση αυτής της συγκατάθεσης συνεπάγεται την τοποθέτηση της δικαιοσύνης στο κέντρο της μετάβασης και της επιβολής δημοκρατικού ελέγχου στις επιλογές παραγωγής και κατανάλωσης.
Ταυτόχρονη αλλαγή των οικονομικών και πολιτιστικών συστημάτων
Η οικολογία αποτελεί πλέον το κορυφαίο μέλημα των Ευρωπαίων. Αλλά τί οικολογία; Η κρίση του ιού θα μπορούσε να επιταχύνει την εμφάνιση μιας συντηρητικής οικολογίας. Σε αυτή τη μορφή, πρέπει να αντιταχθεί μια άλλη. Αυτή που ενεργοποιεί όλους τους μοχλούς του κράτους για να επιτύχει τη μετάβαση, αλλά με αυτό τον τρόπο βρίσκει την ευκαιρία να το εκδημοκρατήσει και να υποβάλει την αντιπροσωπευτική δημοκρατία στην πίεση της άμεσης δημοκρατίας.
Η οικολογική μετάβαση υπό αυτή την έννοια απαιτεί ταυτόχρονη αλλαγή των οικονομικών και πολιτικών μας συστημάτων. Η μεγάλη μάχη του 21ου αιώνα έχει ξεκινήσει. Η διαβίωση σε αρμονία με τον πλανήτη είναι προφανώς δυνατή, τουλάχιστον ακόμη για 4 δισεκατομμύρια χρόνια. Γι αυτό, πρέπει να σταματήσουμε να τον θέτουμε σε κίνδυνο και εμείς μαζί του.
* Ο Καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης, είναι Ακαδημαϊκός στη Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών και Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School