Για το αν θα αλλάξουν οι άνθρωποι μετά την υγειονομική κρίση της νόσου Covid-19 δεν είμαι καθόλου σίγουρος, για έναν μάλλον απλό λόγο. Δεν υπάρχουν επαρκή ιστορικά στοιχεία που να τεκμηριώνουν μια τέτοια εξέλιξη.
Αντιθέτως, είναι βέβαιο ότι θα αλλάξουν αρκετές από τις συνθήκες που ορίζουν τη ζωή, τις συνήθειες, τις συμπεριφορές και τα έργα των ανθρώπων. Προφανώς δεν θα έχουμε σοβαρότατες αλλαγές στις παραγωγικές συνθήκες, δηλαδή στους τρόπους και στα μέσα που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να δημιουργεί πλούτο και ευημερία.
Στις μετά τις κρίσεις του 2009 και της πανδημίας του 2020 εποχές, τα μεγάλα προβλήματα που θα βρίσκονται στο προσκήνιο θα είναι αυτά των ανισοτήτων, όχι μόνο σε πλούτο αλλά και σε υγεία, γνώσεις, ικανότητες, δεξιότητες και δια βίου μάθησης.
Επίσης, προβλήματα θα προκύψουν από τα ρεύματα μετανάστευσης, τις δημογραφικές τάσεις, το προσδόκιμο ζωής, τις γενετικές και βιοτεχνολογικές εξελίξεις, την οικολογική ισορροπία, την εμφάνιση και διάδοση κρυπτονομισμάτων, την τεχνητή νοημοσύνη και την ψηφιοποίηση της καθημερινής ζωής.
Από την άλλη πλευρά της ύπαρξης, την οικονομική, ήδη σήμερα, οι υπολογιστές έχουν κάνει το χρηματοπιστωτικό σύστημα τόσο περίπλοκο, που ελάχιστοι άνθρωποι μπορούν να το κατανοήσουν. Καθώς θα βελτιώνεται η τεχνητή νοημοσύνη, είναι πιθανό να φτάσουμε σύντομα σε ένα σημείο όπου κανένας άνθρωπος δεν θα μπορεί να καταλάβει πια την οικονομία. Τι αντίκτυπο θα έχει αυτό στην πολιτική διαδικασία, όταν μια κυβέρνηση θα περιμένει υπομονετικά να της εγκρίνει τον προϋπολογισμό ή τη νέα φορολογική μεταρρύθμιση ένας αλγόριθμος;
Στο μεταξύ, στον υπερχρεωμένο πλέον μέχρι ασφυξίας κόσμο μας, τα διομότιμα δίκτυα τεχνολογίας blockchain και τα κρυπτονομίσματα μπορεί να αλλάξουν εντελώς το παγκόσμιο νομισματικό σύστημα, δια της ανατροπής του. Δεν είναι λίγοι οι οικονομολόγοι, όπως ο δικός μας καθηγητής Γ. Μπήτρος, που θεωρούν αναπόφευκτο το τέλος της ηγεμονίας του αμερικανικού δολαρίου και τονίζουν ότι αυτό θα καταρρεύσει υπό το βάρος ενός απίθανου παγκόσμιου χρέους, ήδη ορατού.
Τι θα συμβεί, λοιπόν, αν οι περισσότερες διεθνείς συναλλαγές δεν θα αφορούν ένα εθνικό νόμισμα ή ένα ξεκάθαρο συναλλαγματικό μέσο, όπως το αμερικανικό δολάριο; Είναι πολύ πιθανόν, εικάζει ο διάσημος συγγραφέας Γιουβάλ Νοά Χαράρι, οι κυβερνήσεις να υποχρεωθούν να επινοήσουν εντελώς νέους φόρους -ίσως ένα φόρο πληροφορίας (η οποία θα είναι το πιο σημαντικό στοιχείο της οικονομίας και το μοναδικό πράγμα που θα ανταλλάσσεται σε πολλές συναλλαγές). Θα μπορέσει, άραγε, το πολιτικό σύστημα να αντιμετωπίσει την κρίση προτού ξεμείνει από λεφτά;
Ιδού ένα ερώτημα που όσο υπερβολικό και αν φαίνεται, εντούτοις είναι πιθανό σενάριο, το οποίο πειραματικά ήδη δοκιμάζεται. Συνδέεται δε και με πιθανές πολιτικές εξελίξεις, σχετικές με το μέλλον της δημοκρατίας τα χρόνια που έρχονται και πέρα από αυτά. Και στο επίπεδο αυτό, υπάρχει ένα σοβαρό πρόβλημα που χρήζει βαθύτερης σκέψης και ανάλυσης, με βάση ιστορικές εξελίξεις, συμπεριφορές, τάσεις και ανατροπές. Είναι αυτό της ύπαρξης του ανθρώπου ως πνευματικής και δημιουργικής οντότητας.
Αυτό που έλειψε τη μακρά περίοδο ανάπτυξης και ευημερίας στον 20 αιώνα παρά τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους και τις πανδημίες, ήταν η φροντίδα για το πνεύμα. Η περίφημη αστικοποίηση της αποκαλούμενης μεσαίας τάξης έγινε ερήμην των όποιων πνευματικών αναζητήσεων, παρά τη μαζική παραγωγή πολιτιστικής ύλης. Τα αίτια για την κατάσταση αυτή είναι πάμπολλα και κατά καιρούς έχουν καταγραφεί και υπογραμμιστεί από κορυφαίους στοχαστές.
Αυτό όμως που δεν έχει επαρκώς φωτιστεί είναι οι επιπτώσεις της έλλειψης πνεύματος, στον έλεγχο του εσωτερικού μας κόσμου. Περνώντας ο άνθρωπος, σε υλικό επίπεδο, από τις ελλείψεις στην υπερκατανάλωση και σήμερα στην υπερχρέωση, τελικά απομακρυνόταν από τις πηγές της κριτικής σκέψης και της γνώσης που την τροφοδοτεί.
Για πάνω από 200 χρόνια, όπως γράφει και ο Χαράρι, «μάθαμε να ελέγχουμε τον εξωτερικό κόσμο αλλά είχαμε ελάχιστο έλεγχο πάνω στον κόσμο που βρίσκεται μέσα μας. Ξέραμε να χτίζουμε φράγματα και να μην αφήνουμε τα ποτάμια να πλημμυρίζουν, αλλά δεν ξέραμε πώς να εμποδίσουμε το σώμα μας να γερνάει. Ξέραμε να σχεδιάσουμε ένα αρδευτικό σύστημα, αλά δεν είχαμε ιδέα πώς μπορεί να σχεδιαστεί ένας εγκέφαλος. Αν σφύριζε ένα κουνούπι μέσα στο αυτί μας και δεν μας άφηνε να κοιμηθούμε, ξέραμε πώς να το σκοτώσουμε· δεν ξέραμε όμως πώς να κάνουμε το ίδιο με μια σκέψη που μας τριβελίζει το μυαλό και μας κρατάει ξάγρυπνους».
Υπό παρόμοιες συνθήκες, η σημερινή υγειονομική κρίση φέρνει στο προσκήνιο ξαφνικά αλλά και βίαια την έννοια του θανάτου, σε έναν κόσμο που έχει απομακρυνθεί από τη γνώση, την εποχή του θριάμβου της.
Τι θα προκύψει; Κάθε πρόβλεψη είναι εξόχως παρακινδυνευμένη.