Η υγειονομική κρίση λόγω της πανδημίας και οι δυσμενείς επιπτώσεις στην καθημερινότητα του μισού τουλάχιστον πληθυσμού του πλανήτη είναι σε πλήρη εξέλιξη. Με την εκτεταμένη παύση των οικονομικών δραστηριοτήτων να δημιουργεί προϋποθέσεις για έντονη ύφεση στην παγκόσμια οικονομία, που θα πλήξει λιγότερο ή περισσότερο όλες τις χώρες του πλανήτη, όπως επισημαίνουν με τις εκθέσεις τους όλοι οι έγκυροι φορείς (ΔΝΤ, ΟΟΣΑ, επενδυτικοί οίκοι, οίκοι αξιολόγησης πιστοληπτικής ικανότητας).
Η ορατότητα παραμένει επί του παρόντος χαμηλή σε σχέση με τα επερχόμενα, τροφοδοτώντας με αβεβαιότητα τόσο ως προς την πρόβλεψη για τη διάρκεια της πανδημίας, αφού δεν επίκειται στο εγγύς μέλλον η ανακάλυψη αποτελεσματικού φαρμάκου και κατάλληλου εμβολίου, όσο και ως προς το οικονομικό και κοινωνικό κόστος από τη συνέχιση των περιοριστικών μέτρων.
Η οικονομική διάσταση και σοβαρότητα του προβλήματος έχει ήδη αναγνωρισθεί τόσο από τις Κεντρικές Τράπεζες όσο και από τις κυβερνήσεις. Αν και τέτοιοι «μαύροι κύκνοι» έχουν εμφανιστεί ξανά στο παρελθόν προκαλώντας αναταραχή στις αγορές και τις οικονομίες (δίδυμοι πύργοι το 2001 και χρεοκοπία της Lehman Brothers το 2008, για να περιοριστώ μόνο στο 21ο αιώνα), γίνεται ήδη αποδεκτό ότι η περίπτωση του κορωνοϊού είναι από πολλές πλευρές διαφορετική, επιδρώντας καταλυτικά παντού!
Ήδη όλες οι Κεντρικές Τράπεζες μηδένισαν τα παρεμβατικά τους επιτόκια και παρεμβαίνουν στις αγορές για αγορές τίτλων σε απεριόριστο βαθμό, προκειμένου να προσφέρουν επαρκή ρευστότητα. Και οι κυβερνήσεις διαμορφώνουν κολοσσιαίου μεγέθους πακέτα στήριξης, μπαζούκας τα αποκαλούν, για βοηθήσουν τις πληττόμενες επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά. Μάλιστα η ιδέα του Milton Friedman για την από ελικοπτέρου ρίψη χρήματος έχει ήδη υιοθετηθεί στις ΗΠΑ και την Ιαπωνία, αποδεικνύοντας ότι ακόμη και οι πιο ακραίες ιδέες των οικονομολόγων μπορεί κάποτε να υιοθετηθούν, αν συντρέξουν οι κατάλληλες περιστάσεις, όπως είχε επισημάνει και ο Keyneς. Με τους οικονομολόγους πάντως να προβληματίζονται ήδη για τις επιπτώσεις των παρεμβάσεων, οψέποτε καταγραφούν οι νέες επιδόσεις του παγκόσμιου χρέους που θα ξεπεράσει το 350% του παγκόσμιου ΑΕΠ το 2021.
Η ελληνική οικονομία
Ας έρθουμε τώρα στην ελληνική οικονομία. Με δεδομένο ότι η συμμετοχή στο ΑΕΠ του τουρισμού από κοινού με το εμπόριο και τις μεταφορές αγγίζει το ένα τρίτο του ΑΕΠ, δεν είναι παράδοξο ότι όλες οι προβλέψεις των διεθνών φορέων εκτιμούν ότι η υποχώρηση του φετινού ΑΕΠ θα φτάσει και ίσως ξεπεράσει το 10%. Ωστόσο, η νηφαλιότερη, εγκυρότερη και διαχρονικά επιτυχέστερη πρόβλεψη του ΙΟΒΕ δεν θεωρεί ότι θα ξεπεράσει το 9%, εκτιμώντας ότι η επανεκκίνηση της ελληνικής οικονομίας δεν θα αργήσει υπερβολικά.
Σε κάθε περίπτωση, οι επιπτώσεις του κορωνοϊού διαμορφώνουν πρωτόγνωρα δεδομένα και οδηγούν σε ένα αχαρτογράφητο μελλοντικά περιβάλλον που θα είναι διαφορετικό, χωρίς ωστόσο να μπορεί να περιγραφεί με ακρίβεια καθώς πιθανολογείται ότι πολλά μπορεί να αλλάξουν, με τα γεωπολιτικά δεδομένα ανάμεσά τους. Και ενώ δεν μπορεί σήμερα να προβλεφθεί το πώς θα είναι το μεσομακροπρόθεσμο οικονομικό περιβάλλον της ελληνικής οικονομίας, μπορούν να γίνουν κάποιες επισημάνσεις αναφορικά με τον τρόπο που αναδιατάσσονται κάποιοι κεντρικοί άξονες:
α. Η χρήση των νέων τεχνολογιών σε όλους τους τομείς είναι ήδη αυξητική σηματοδοτώντας και μια αυξημένη μεταρρυθμιστική διάθεση στη χώρα. Η εξ αποστάσεως εργασία (e-work), το ηλεκτρονικό εμπόριο (e-commerce), η διενέργεια των συσκέψεων κάθε μορφής (e-conference), η εξ αποστάσεως διδασκαλία και εκμάθηση (e-teaching, e-learning) που δειλά δειλά είχαν ξεκινήσει, αποτελούν διαδικασίες που καθημερινά διευρύνονται, από κοινού με την ψηφιοποίηση των τραπεζικών συναλλαγών και τη διευρυνόμενη χρήση της ρομποτικής στην παραγωγική διαδικασία, στην ιατρική κοκ. Οι επιπτώσεις της χρήσης νέων τεχνολογιών, των σημερινών και όσων θα προκύψουν από την εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης, θα επιφέρουν μεταξύ άλλων και απρόβλεπτους κραδασμούς στην αγορά εργασίας.
β. Ο υψηλός βαθμός παύσης του εμπορίου και των μεταφορών και ο ταυτόχρονος υψηλός βαθμός εξάρτησης της Δύσης από τα ασιατικά εργοστάσια αναδεικνύεται σε μείζον πρόβλημα. Έτσι, η Αμερική έχει μεταξύ άλλων έλλειμμα αναπνευστήρων και μασκών, ενώ όλες οι πολυεθνικές έχουν πρόβλημα χαμηλών αποθεμάτων, καθώς η εφοδιαστική τους αλυσίδα έχει διαταραχθεί. Η ανεπαρκής ροή αγροτικών προϊόντων δημιουργεί ήδη ελλείψεις στις αγορές πολλών χωρών. Οι δυτικές κυβερνήσεις αντιλαμβάνονται ότι οφείλουν να εφαρμόσουν πολιτικές ώστε να αναδιαταχθεί η εφοδιαστική αλυσίδα, ενθαρρύνοντας πολιτικές που θα αναδιαμορφώσουν την εγχώρια παραγωγική βάση.
Για τη χώρα μας, αυτό θα σημαίνει ότι θα υπάρξει στρατηγική για αύξηση της βιομηχανίας σε τομείς όπου υπάρχει επαρκής εγχώρια κατανάλωση (υποκατάσταση εισαγωγών) ή/και σε τομείς διεθνώς εμπορεύσιμων προϊόντων που θα προορίζονται για αγορές εξωτερικού (εξαγωγές). Με στόχο την αναδιάταξη της δομής του ΑΕΠ ώστε να αυξηθεί η συμμετοχή της μεταποίησης, διαδικασία που θα απαιτήσει τον κατάλληλο σχεδιασμό από κοινού με την εφαρμογή ειδικών πολιτικών που θα αποκαταστήσουν το σημερινό έλλειμμα ανταγωνιστικότητας (π.χ. πολιτική για τη μείωση του ενεργειακού κόστους, πολιτική για μείωση των ασφαλιστικών εισφορών κοκ).
γ. Η αυξημένη κρατική δαπάνη επαναφέρει τον αυξημένο βαθμό συμμετοχής του κράτους στους τομείς των δημόσιων αγαθών (υγεία, παιδεία, προστασία του πολίτη, κοινωνική πρόνοια) αλλά και την οικονομία, με στόχο την υποβοήθηση των πληττόμενων. Στο πλαίσιο αυτό, επαναφέρεται η κρατική εγγύηση στις δανειοδοτήσεις επιχειρήσεων μεγάλο μέρος των οποίων δεν είναι σήμερα αξιόχρεες, έστω και αν είχαν ενήμερα χρέη μέχρι το τέλος του 2019. Διαδικασία που σε επόμενο χρόνο θα οδηγήσει στην αύξηση των NPLs στα τραπεζικά χαρτοφυλάκια.
Από την άλλη πλευρά, η έντονη οικονομική κρίση θα λειτουργήσει υπέρ των μεγαλύτερων και ισχυρότερων εταιρειών που είχαν ηγετική θέση στον κλάδο τους, δημιουργώντας προϋποθέσεις για αυξημένη συγκέντρωση και λιγότερο ανταγωνισμό εξαιτίας της πιθανολογούμενης μαζικής χρεοκοπίας των μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων σε πολλούς κλάδους. Επιπλέον, οι αυξημένες κρατικές δαπάνες από όλα τα κράτη του πλανήτη δεν αποτελεί καλό οιωνό για την παγκοσμιοποίηση. Αντιθέτως μάλιστα, διαμορφώνει προϋποθέσεις να δυναμώσουν οι φωνές του εμπορικού προστατευτισμού, ώστε να διευκολυνθεί η εφαρμογή «εθνικών πολιτικών» με στόχο να παραχθούν σε κάθε χώρα περισσότερα προϊόντα για να αντιμετωπιστούν τα αναμενόμενα υψηλά ποσοστά ανεργίας. Καλύπτονται έτσι οι φωνές εκείνων που επιθυμούν περισσότερη συνεννόηση για την αντιμετώπιση των μεγάλων προβλημάτων του πλανήτη, όπως εκείνο της κλιματικής αλλαγής. Με τον διάσημο Χαρράρι να αναφέρεται σε δύο δρόμους, εκείνον που αφορά την ολοκληρωτική παρακολούθηση και την εθνικιστική απομόνωση (τον απεύχεται αλλά δεν τον αποκλείει) και εκείνον που αφορά την ενδυνάμωση των πολιτών και την παγκόσμια αλληλεγγύη (F.T. 20/3/2020).
Και τώρα, επενδύουμε στο ΧΑ;
Στο ξεκίνημα της φετινής χρονιάς, με δεδομένο ότι το ελληνικό χρηματιστήριο ήταν ο περσινός παγκόσμιος πρωταθλητής σε συνδυασμό με την αναμενόμενη επιτάχυνση της ανάπτυξης, όλοι πιθανολογούσαν μια ακόμη «καλή χρονιά». Παρά τους διαφόρους κινδύνους που επισημαίνονταν, ιδιαίτερα σε σχέση με την τουρκική επιθετικότητα.
Οι αισιόδοξες προβλέψεις έχουν ήδη διαψευστεί καθώς η επέλευση του κορωνοϊού έχει οδηγήσει στην καταβαράθρωση των δεικτών όλων των χρηματιστηρίων του πλανήτη, με το ελληνικό χρηματιστήριο να πλήττεται περισσότερο καθώς οι απώλειες του Γ.Δ. από την αρχή του έτους ξεπερνούν το 30% και των τραπεζών το 60%. Μάλιστα, οι απώλειες τον Μάρτιο (χαμηλότερη επίδοση στις 16/3 στις 484,40 μονάδες για το Γ.Δ. , στο -47,2%) ήταν μεγαλύτερες καθώς καταγράφονταν συνθήκες αρνητικής υπερβολής, με τις δομικές παθογένειες της ελληνικής αγοράς να εξηγούν σε μεγάλο βαθμό τα δρώμενα (χαμηλός βαθμός αξιοπιστίας, υψηλή ρηχότητα, χαμηλός βαθμός συμμετοχής κεφαλαίων μακράς πνοής κ.α.).
Ωστόσο, αρκετοί πιστεύουν ότι η πιθανή μετάθεση της επανεκκίνησης της ελληνικής οικονομίας μετά το 2020 δικαιολογεί το κύμα αποεπένδυσης των ξένων funds κυρίως σε ελληνικούς τίτλους και ιδιαίτερα σε τραπεζικούς, καθώς ο κλάδος θα επιβαρυνθεί με μια νέα γενιά κόκκινων δανείων προτού ολοκληρωθεί η εξυγίανση από τα παλιά. Ποιος έχει δίκιο;
Είναι σαφές ότι στην παρούσα φάση δεν υπάρχουν επαρκή δεδομένα για να τεκμηριωθεί μια πειστική απάντηση, καθώς η ορατότητα είναι χαμηλή. Επομένως, οι τοποθετήσεις σε μετοχικούς τίτλους στο ελληνικό χρηματιστήριο συνυφαίνεται με τον βαθμό αισιοδοξίας του ενδιαφερόμενου σε σχέση με την δυνατότητα της ελληνικής οικονομίας να επανέλθει σε αναπτυξιακό βηματισμό σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Ωστόσο, αξίζει τον κόπο να λάβει κάποιος υπόψη κάποια σημαντικά δεδομένα που συνήθως παραβλέπονται ακόμη και από τους εμπειρότερους επενδυτές, συμπεριλαμβανομένων και των επαγγελματιών:
• Οι τοποθετήσεις στις μετοχές οφείλουν να γίνονται όταν οι τιμές είναι χαμηλές. Όταν οι γνωστοί δείκτες, το P/E, το P/BV, η μερισματική απόδοση και οι δείκτες δραστηριότητας καταγράφουν αξιοσημείωτες επιδόσεις, με την εκτίμηση ότι η πιθανή διάβρωσή τους θα είναι μικρή ή/και προσωρινή.
• Οι περιουσίες μερικών από τους πιο ευκατάστατους και επώνυμους επενδυτές με τον Warren Buffett ανάμεσά τους, έγιναν με αγορές στα χρηματιστήρια σε συνθήκες κατά τις οποίες ο φόβος κορυφωνόταν. Ήταν εκ πεποιθήσεως contrarians, κινούμενοι δηλαδή πάντα αντίθετα από αυτό που εκτιμούσαν οι περισσότεροι, ο πανικός των οποίων τους οδηγούσε σε μαζικές πωλήσεις, καθώς είχαν τη βεβαιότητα ότι θα επέλθουν… τα χειρότερα.
• Στα επενδυτικά προϊόντα, συχνά αναιρούνται οι νόμοι προσφοράς και ζήτησης που ισχύουν στα συμβατικά αγαθά και υπηρεσίες. Ωθούμενοι από τα συναισθήματά τους, οι επενδυτές επιδεικνύουν συχνά ενθουσιασμό και ακόρεστη αγοραστική διάθεση, όταν οι τιμές είναι υψηλά. Αντιθέτως, με τις τιμές χαμηλά, η ψυχολογία είναι «μαύρη» και ο ορθός λόγος απουσιάζει, με συνέπεια να πουλούν τίτλους έστω και αν δεν υπάρχει ανάγκη να το κάνουν. Οι επενδυτές επιδεικνύουν συχνά συμπεριφορά ανάλογη της αγέλης, αγοράζουν ή πουλούν δηλαδή σύμφωνα με τις κινήσεις «των πολλών», επηρεαζόμενοι μάλιστα και από την ένταση των δημοσιευμάτων, «τα πρωτοσέλιδα». Ο πατριάρχης των οικονομικών της συμπεριφοράς Robert Shiller έχει γράψει πολλά για το θέμα, κερδίζοντας μάλιστα και Nobel!
• Η επενδυτική φυσιογνωμία όλων των αγορών έχει αλλάξει ριζικά τις τελευταίες δεκαετίες με τις κινήσεις βραχυπρόθεσμου χρονικού ορίζοντα να κυριαρχούν. Αυτό συνδέεται με τη δραστηριοποίηση των επενδυτών μέσω των παραγώγων που είναι πολλαπλάσιας αξίας σε σχέση με τις κινήσεις αγοραπωλησιών των υποκείμενων τίτλων, ιδιαίτερα μετά την αύξηση των hedge funds. Έτσι εξηγείται η υψηλή μεταβλητότητα που επιτείνεται, όταν με συνοπτικές διαδικασίες ρευστοποιούνται οι υφιστάμενοι τίτλοι των λογαριασμών τύπου margin.
• Τα ιστορικά στοιχεία πιστοποιούν ότι οι τοποθετήσεις που γίνονται στο ελληνικό χρηματιστήριο σε συνθήκες οικονομικής κρίσης δικαιώνονται σε χρονικό ορίζοντα 3-6 ετών. Ενδεικτικά, την περίοδο 2011-16, περίοδο κατά την οποία το grexit απείλησε δύο φορές την ελληνική οικονομία, πάνω από 40 μετοχές κατέγραψαν αποδόσεις από 20% μέχρι και πάνω από 600%! Από την επισκόπηση των εταιρειών προκύπτει ότι οι περισσότερες από αυτές μπορούσαν να ιχνηλατηθούν δεδομένου ότι εκπληρούσαν σειρά από κριτήρια στα οποία συνομολογούν οι αναλυτές: ηγετική θέση στον κλάδο της, άριστη χρηματοοικονομική διάρθρωση, υποδειγματικά ποιοτικά στοιχεία και πάνω απ’ όλα φορέας και διοίκηση με στοιχεία που να πείθουν ότι η εταιρεία έχει καθοδηγηθεί με αποτελεσματικό τρόπο. Είναι επομένως πιθανό, σε μια επόμενη κρίση, να διαμορφώσει πάλι την κατάλληλη στρατηγική.
Με το παραπάνω σκεπτικό, η αναζήτηση των υποψήφιων επενδυτικών επιλογών στο βαθμό που κάποιος διαθέτει κεφάλαια, έχει τη διάθεση να αναλάβει επενδυτικούς κινδύνους και προσβλέπει σε επενδυτική δικαίωση μεσομακροπρόθεσμα, δεν πρέπει να παραβλέψει «το άστρο» του φορέα της και της ομάδας στελεχών που έχει μαζί του. Γιατί δεν είναι όλοι οι επιχειρηματίες ίδιοι.
Ο Τσαμάζ του ΟΤΕ (φορέας η Deutsche Telekom), ο Βαρδινογιάννης της Motor Oil, ο Περιστέρης της ΓΕΚ ΤΕΡΝΑ και της Τενέργα, ο Βακάκης του Jumbo, ο Βασιλάκης της Aegean, ο Μυτιληναίος της Mytilineos, ο Παπαλεξόπουλος του Τιτάνα, o Γεωργακόπουλος της Ευρωπαϊκής Πίστης, o Γεράρδος του Πλαισίου, ο Φέσσας του ομίλου Quest, ο Τσινάβος του ΚΡΙ-ΚΡΙ, ο Σαράντης του ομίλου Σαράντη, ο Λεμπιδάκης των Πλαστικών Κρήτης, ο Παπαθανασίου της Elton, ο Λούλης του ομίλου Λούλη με την ομάδα των στελεχών τους, είναι μερικοί από αυτούς που απέδειξαν ότι έχουν οδηγήσει με επιτυχία τις εταιρείες τους. Eπ’ ωφελεία των πελατών τους, των εργαζομένων τους και φυσικά των μετόχων τους.
Τονίζω ότι η λίστα είναι ενδεικτική και αφορά μόνο εκπροσώπους εισηγμένων στο ελληνικό χρηματιστήριο εταιρειών, ενώ δεκάδες άλλοι οδηγούν με επιτυχία τις εταιρείες τους χωρίς ωστόσο να έχουν αποφασίσει μέχρι τώρα ότι η εισαγωγή τους στο Χ.Α. θα συμβάλει θετικά στους στόχους τους. Οι πιο πολλοί από το σύνολο αυτών των επιχειρηματιών μπορεί να συνεχίσουν να οδηγούν με επιτυχία τις εταιρείες τους και στο μέλλον, αν και κανείς δεν μπορεί να το εγγυηθεί αφού οι κίνδυνοι στο επιχειρείν είναι διαρκείς και απρόβλεπτοι.
Και κάτι τελευταίο: ο Yngve Slyngstad, διευθύνων σύμβουλος του νορβηγικού πετρελαϊκού fund από το 1998, έφτασε τα διαχειρίζεται περιουσιακά στοιχεία πάνω από $ 900 δισ. Καθώς σε λίγο θα παραδώσει τη διοίκηση στον Nikolai Tangen, αποκαλύπτει ότι μέρος της επιτυχούς διαχείρισης οφείλεται στην απόφαση να προβεί σε μαζικές αγορές μετοχών εταιρειών με στέρεα θεμελιώδη και ελπιδοφόρες προοπτικές στην κρίση του 2008. Be solid first and then be smart. You will win in the long run, λέει χαρακτηριστικά (Economist, 4/4/2020, Buttonwood) και μάλλον πρέπει να τον ακούσουμε!
* Ο κ. Δημήτρης Τζάνας είναι Σύμβουλος Επενδύσεων.