Όπως υποστηρίζει, και όχι αδίκως, ο καθηγητής ρομποτικής Ντάϊλαντ Ήβαντ, οι φιλόσοφοι της εποχής του Διαφωτισμού (1700-1790) γοητεύονταν από τις συγκινήσεις και τις συναισθηματικές παρορμήσεις. Έτσι, κορυφαίοι στοχαστές όπως οι Ντέηβιντ Χιουμ, Άνταμ Σμιθ και Τόμας Ρίντ ασχολήθηκαν εκτενώς με τα συναισθήματα και τα πάθη. Και τούτο, διότι πίστευαν ότι οι συγκινήσεις ήταν ζωτικές για την ατομική και την κοινωνική ύπαρξη.
Ο Σμιθ δεν θεμελίωσε μόνον την επιστήμη της πολιτικής οικονομίας υπήρξε, επίσης, πρωτοπόρος στην θεμελίωση της «συγκινησιακής επιστήμης» (ψυχολογία του συναισθήματος). Στο πρώτο του βιβλίο, «Η Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων» (The theory of moral sentiments, 1759), περιέγραψε τα συναισθήματα σαν τις κλωστές που όλες μαζί υφαίνουν τον κοινωνικό ιστό. Οπως οι Χιουμ και Ριντ, έτσι και ο Σμιθ δεν θεωρούσε ότι το συναίσθημα και η σκέψη είναι αδυσώπητοι εχθροί μεταξύ τους. Για όλους αυτούς τους στοχαστές, ήταν λογικό να είναι κανείς συναισθηματικός και καμία επιστήμη της νόησης δεν θα μπορούσε να είναι πλήρης χωρίς να απευθύνεται επίσης και στην καρδιά.
Ειδικότερα ο Άνταμ Σμιθ, πίστευε ότι μία έξυπνη πράξη προκύπτει από την αρμονική σύλληψη συναισθήματος και λογικής. Έτσι, νεότεροι διανοούμενοι λένε ότι το να γνωρίζει κανείς πότε να ακολουθεί τα συναισθήματά του και πότε να τα αγνοεί, είναι ένα πολύτιμο ταλέντο το οποίο ορισμένοι έχουν ονομάσει «συναισθηματική νοημοσύνη».
Στην εποχή μας, πάντως, το επιστημονικό ενδιαφέρον για το συναίσθημα γεννήθηκε κατά την δεκαετία του 1990. Για ένα μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα, λίγοι μόνον ψυχολόγοι —και ακόμη λιγότεροι ανθρωπολόγοι— ασχολούνταν με την έρευνα των συναισθημάτων.
Η συναισθηματική νοημοσύνη τον 21ο αιώνα
Στον 21ο αιώνα, όμως, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Το συναίσθημα είναι πλέον ένα καυτό θέμα. Οι ανθρωπολόγοι έχουν αρχίσει να αμφισβητούν τις παλαιότερες απόψεις τους αναφορικά με την πολιτισμική σχετικότητα της συναισθηματικής εμπειρίας.
Οι γνωστικοί ψυχολόγοι έχουν εγκαταλείψει την αποκλειστική τους προσήλωση στον συλλογισμό, στην αντίληψη και τη μνήμη και ανακαλύπτουν ξανά την σημασία των συγκινησιακών διεργασιών. Νευροεπιστήμονες και ερευνητές της τεχνητής νοημοσύνης παίρνουν και αυτοί μέρος στην συζήτηση, συνεισφέροντας επιπλέον κομμάτια στο πολύπλοκο αυτό παζλ. Ο Dan Goleman, συγγραφέας του γνωστού βιβλίου «Συναισθηματική Νοημοσύνη», επισημαίνει ότι η τελευταία σημαίνει ότι το άτομο πρέπει να έχει επίγνωση για αυτό που νιώθει και να καταλαβαίνει γιατί το νιώθει. Υπό αυτές τις συνθήκες, το άτομο πρέπει να ελέγχει τα συναισθήματά του —λύπη, θυμός κ.λπ.— και να επιδιώκει όσο το δυνατόν αρμονικότερες σχέσεις με τους άλλους.
Επιθετική και παθητική συμπεριφορά
Μέσα σε αυτό το ψυχολογικό περιβάλλον, μεγάλο ρόλο παίζουν από κάθε άποψη και οι συμπεριφορές των ανθρώπων. Σύμφωνα με τον Δρ Βασίλη Πετρίδη του Οικονομικού Τμήματος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, είναι τριών ειδών: επιθετικές, παθητικές, δημιουργικές. Έτσι, ο δρ. Β. Πετρίδης υπογραμμίζει ότι:
Η επιθετική συμπεριφορά δεν υπολογίζει τα δικαιώματα των άλλων. Θεμέλιό της είναι η νοητική στάση του ατόμου «εγώ είμαι πάνω από όλους τους άλλους». Οι αξίες που υπερισχύουν εδώ είναι: ανταγωνισμός, προσβολή, δύναμη, πόλεμος, επικράτηση, τρομοκρατία, υποβιβασμός, έλεγχος και χειρισμός των ανθρώπων.
Αυτό που μετρά, τελικώς, είναι να υπερισχύσουμε έναντι του ταπεινωμένου άλλου. Το πλεονέκτημα αυτής της συμπεριφοράς είναι ότι οι άλλοι σκέπτονται καλά πριν μάς εναντιωθούν, διότι ξέρουν ότι θα αντιδράσουμε δυναμικά. Έτσι, προσέχουν και είναι πιο διαλλακτικοί, από την αρχή ακόμη της επικοινωνίας. Το μειονέκτημα είναι ότι οι φίλοι και οι ευχάριστες κοινωνικές συναναστροφές περιορίζονται κατά πολύ. Στην ζωή μας μπαίνει περισσότερο άγχος, δημιουργούνται έλκη και καρδοπάθειες.
Η παθητική συμπεριφορά εκδηλώνεται όταν το άτομο πιστεύει ότι οι ανάγκες και τα δικαιώματα των άλλων είναι σημαντικότερα από τα δικά του. Είναι η στάση «οι άλλοι βρίσκονται πάνω από μένα». Στην κοινωνιολογία, είναι γνωστό ότι τα πολύ κοινωνικοποιημένα άτομα καταλήγουν να γίνουν θύματα του περιβάλλοντός τους.
Η άμετρη και μηχανιστική χρήση παιδαγωγικών συμβουλών του τύπου «Δεν κάνει να είσαι εγωιστής», «Μην ανοίγεσαι στους άλλους», «Μην κάνεις λάθη», «Τα καλά παιδιά δεν ζητάνε», «Μην αντιμιλάς», δημιουργούν βεβαίως πειθαρχημένα και βολικά παιδιά. Αλλά, από την άλλη, μπορεί να παράξουν καταπιεσμένους ενηλίκους, που θα δυσκολευτούν στο μέλλον να διεκδικήσουν με αποφασιστικότητα και ηρεμία τα δικαιώματά τους. Και, όπως έγραψε ο ποιητής γι αυτόν και για τους φίλους του, «με το μη και με το δεν εγενήκαμε μηδέν».
Οι αξίες που υπερισχύουν στην παθητική συμπεριφορά είναι: υποχωρητικότητα, συμβιβασμός, προσαρμογή στις απαιτήσεις των άλλων, να δίνεις συνεχώς προς τα έξω την εικόνα του καλού και αγαθού ανθρώπου, έστω και αν καταπίνεις φαρμάκι. Τα πλεονεκτήματα είναι ότι αποφεύγεις την ανοικτή σύγκρουση και την ενδεχόμενη απόρριψη. Το μειονέκτημα είναι ότι οι άλλοι δεν σέβονται τις ανάγκες και τα δικαιώματά σου. Πολλές φορές, μάλιστα, σε εκμεταλλεύονται. Μαζεύεις μέσα σου θυμό και βαδίζεις στον δρόμο της κατάθλιψης και της μειωμένης αυτοεκτίμησης, σε διέπει το άγχος στις διαπροσωπικές σου σχέσεις.
Ανεξάρτητα από την μορφή που παίρνει η καταστροφική συμπεριφορά —αν, δηλαδή, θα είναι επιθετική ή παθητική— το αποτέλεσμα είναι ότι περιορίζει τις δυνατότητες ανάπτυξης του ατόμου και των σχέσεών του. Ας δούμε, όμως, ποια είναι η δημιουργική συμπεριφορά και πώς μπορούμε να την καλλιεργήσουμε.
Η δημιουργική συμπεριφορά
Η δημιουργική συμπεριφορά στηρίζεται στην έννοια της ισορροπίας και της συνεργασίας. Είναι μία συμπεριφορά που δεν στρέφεται ούτε εναντίον του εαυτού μας, ούτε εναντίον των άλλων. Στηρίζεται στις αρχές της αξιοπρέπειας και του σεβασμού. Με τη συμπεριφορά αυτή προστατεύουμε τα δικαιώματά μας με τρόπο μαχητικό, αλλά όχι προσβλητικό για τους άλλους. Διότι, η δημιουργική συμπεριφορά δεν έχει στόχο να πληγώσει τον άλλον, αλλά πηγάζει από την αντίληψη ότι κάθε ενήλικος έχει την υποχρέωση να σκέπτεται και να προστατεύει ο ίδιος τον εαυτό του, χωρίς να απαιτεί ή να προσδοκά παθητικά την πατρική φροντίδα των άλλων. Κοντολογίς, η δημιουργική συμπεριφορά μάς δίνει τη δυνατότητα να αντιπαρερχόμαστε την πίεση και την κριτική -με μία στάση σεβασμού και υπευθυνότητας- και, ταυτοχρόνως, μας βοηθά να βρισκόμαστε σε ουσιαστικότερη επαφή με τους άλλους ανθρώπους.
Ορισμένες από τις επιμέρους αξίες που χαρακτηρίζουν την δημιουργική συμπεριφορά είναι:
- Το δικαίωμα να εκφράζουμε ελεύθερα τις προτιμήσεις, τις ανάγκες και τα συναισθήματά μας.
- Το δικαίωμα να μπορούμε να λέμε όχι, χωρίς ενοχές, όταν δεν θέλουμε να κάνουμε κάτι που μας ζητούν οι άλλοι.
- Το κουράγιο να δεχόμαστε την ανασφάλειά μας και να προχωρούμε μαθαίνοντας από τα λάθη μας
- Το θάρρος να μην είμαστε αρεστοί πάντα και σε όλους
- Το δικαίωμα να μην αποδεχόμαστε τυφλά τις εντολές των εξουσιαστικών κέντρων και της παράδοσης.
- Η θέληση να μην είμαστε πιόνια στα σχέδια των άλλων.
- Το σθένος να αγνοούμε τις καταναγκαστικές συμβουλές.
- Η αναγνώριση της αδυναμίας μας να διαβάζουμε το μυαλό των άλλων για να προλαμβάνουμε τις σιωπηλές επιθυμίες τους.
- Το δικαίωμα να μπορούμε να αλλάξουμε την γνώμη μας όταν πληροφορηθούμε κάτι που αλλάζει το όλο σκηνικό, και να μη μένουμε προσκολλημένοι.
Είναι αυτονόητο ότι, σήμερα, όλες αυτές οι παράμετροι παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην πορεία της λειτουργίας των επιχειρήσεων, στον βαθμό που αυτές στηρίζονται περισσότερο στην γνώση και λιγότερο, αν όχι καθόλου, στα τεϊλορικά πρότυπα.