Η πολυπλοκότητα είναι πλέον σήμα κατατεθέν της εποχής μας. Προφανώς δε η εξάπλωσή της διαφοροποιεί και τα στοιχεία που τη συνθέτουν, με αποτέλεσμα τη δημιουργία κρίσεων, με πρωτόγνωρη για την ανθρώπινη ιστορία ταχύτητα. Το φαινόμενο αυτό δεν μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστη και την επικοινωνία, που και αυτή πλέον βρίσκεται σε κρίση, ακριβώς επειδή υπεραπλουστεύει πολυσύνθετα θέματα. Διευρύνεται έτσι ένας φαύλος κύκλος λαθών και άστοχων επιλογών.
Στο πλαίσιο αυτής της μάλλον δύσκολης κατάστασης, θυμήθηκα το βιβλίο του διάσημου καθηγητή Ίαν Μίτροφ, 84 ετών, ο οποίος πριν από τρεις δεκαετίες έγινε γνωστός λόγω της ενασχόλησής του με την τέχνη της επίλυσης σωστών προβλημάτων σε εποχές πολύπλοκων κρίσεων. Και από την άποψη αυτή, τα βιβλία που έχει γράψει δεν θα έπρεπε να αφήνουν αδιάφορους τους ισχυρούς λήπτες αποφάσεων.
Στο βιβλίο του, έτσι, για «την έξυπνη σκέψη σε δύσκολους καιρούς», ο Αμερικανός καθηγητής υπογραμμίζει με έμφαση ότι ποτέ άλλοτε η απαίτηση για κριτική σκέψη και αποτελεσματική δράση δεν ήταν τόσο επιτακτική όσο είναι στην εποχή μας. Μία εποχή ταχύτατων μεταβολών και παγκόσμιων ανακατατάξεων, οι οποίες από τη φύση και το περιεχόμενό τους δεν αφήνουν περιθώρια λάθους σε αυτούς που λαμβάνουν αποφάσεις ή εκπονούν σενάρια και στρατηγικές επιλογές.
Ο Ίαν Μίτροφ θέτει στο βιβλίο του ένα απλό κεντρικό ερώτημα: αυτό των δράσεων που θα πρέπει να αναληφθούν ώστε να δοθούν αποτελεσματικές λύσεις σε σωστά προβλήματα. Έχει διαπιστωθεί ότι άτομα, οργανώσεις και ολόκληρες κοινωνίες παγιδεύονται, διότι ασχολούνται με λάθος προβλήματα. Ακόμα χειρότερα, κατά κανόνα, το λάθος αυτό είτε δεν το καταλαβαίνουν είτε αρνούνται να το καταλάβουν.
Δυστυχώς, όμως, γι' αυτούς, το περιθώριο λάθους έχει μηδενιστεί στις μέρες μας. Κατά τον Μίτροφ, ολοένα και περισσότερο προβάλλεται η ανάγκη τα προβλήματα να λύνονται σωστά με την πρώτη, γιατί δεν θα υπάρχει δεύτερη ευκαιρία. Μια λανθασμένη κίνηση, μια ακατάλληλη ή λανθασμένη δήλωση, μια γκάφα, αρκεί για να καταστρέψει έναν οργανισμό, να αμαυρώσει τη φήμη του, να τον αποξενώσει από διάφορες πλευρές ή να τον καταστήσει ευάλωτο στην κριτική.
Σήμερα δεν είναι λίγα τα γεγονότα που επιβεβαιώνουν την άποψη αυτή. Ο κίνδυνος δεν έγκειται μόνο στην επιλογή λάθος προβλημάτων, τα οποία απορροφούν τις πεπερασμένες δυνάμεις -δηλαδή, στη λύση λάθος προβλήματος-, αλλά και στη δημιουργία πολύ σοβαρότερων προβλημάτων ως αποτέλεσμα αυτού.
Τι μέλλει λοιπόν γενέσθαι; Μπορεί να είναι στερεότυπη η διατύπωση ότι σήμερα αντιμετωπίζουμε ζητήματα πρωτοφανούς πολυπλοκότητας, όπως επίσης το να αναφέρουμε ότι το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν προετοιμάζει τους μαθητές για τις υψηλού επιπέδου ικανότητες δημιουργικής σκέψης που επιθυμούν. Όμως, είτε πρόκειται για στερεότυπα είτε όχι, πρέπει να αναγνωρίσουμε πως το μεγαλύτερο μέρος του εκπαιδευτικού μας συστήματος από πάνω προς τα κάτω, κυρίως, προετοιμάζει τους μαθητές να αντιμετωπίζουν τυποποιημένες ασκήσεις, αντί να τους εκπαιδεύει στην αντιμετώπιση σύνθετων προβλημάτων. Γι’ αυτό οι λύσεις βρίσκονται στην τέχνη της διατύπωσης προβλημάτων και όχι στην επίλυση τυποποιημένων ασκήσεων.
Έτσι, κατά τον Ίαν Μίτροφ, καίριος προβάλλει ο ρόλος της διαρκούς άσκησης της κριτικής ή έξυπνης σκέψης. Η ανάγκη για έξυπνη σκέψη ποτέ δεν ήταν μεγαλύτερη. Αν και η έξυπνη σκέψη ποτέ δεν ήταν πολυτέλεια, στις μέρες μας αποτελεί ανάγκη πρώτης προτεραιότητας.
Εκείνοι που είναι ασκημένοι στην έξυπνη σκέψη γνωρίζουν πώς να ξεπερνούν τα σύνθετα ζητήματα, πώς να θέτουν τις σωστές ερωτήσεις και πώς να λύνουν τα σωστά προβλήματα. Η ικανότητα εντοπισμού του σωστού προβλήματος, της τοποθέτησής του στο σωστό πλαίσιο και της εφαρμογής των κατάλληλων γι’ αυτό λύσεων, είναι το πραγματικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα που διακρίνει άτομα, οργανισμούς και κοινωνίες που επιτυγχάνουν, από αυτούς που αποτυγχάνουν.
Υπάρχει μία σοφή παροιμία που λέει πως «το άτομο που ελέγχει τον ορισμό του προβλήματος, ελέγχει και τη λύση του». Εξίσου σοφές είναι και οι ακόλουθες παρατηρήσεις: «Ένα πρόβλημα καλά διατυπωμένο είναι σχεδόν λυμένο», «Ο πρώτος ορισμός ενός σοβαρού προβλήματος είναι σχεδόν πάντοτε λάθος» και «Ποτέ μην εμπιστεύεσαι έναν και μόνο ορισμό για ένα σοβαρό πρόβλημα».
Αν η άσκηση της κριτικής σκέψης είναι το απόλυτο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, η απουσία της συχνά οδηγεί σε σοβαρές κρίσεις. Αυτά υποστηρίζει ο Ίαν Μίτροφ. Το δε βιβλίο του -το οποίο στην Ελλάδα (εκδ. Καστανιώτη) προλογίζει ο καθηγητής κ. Χαρίδημος Τσούκας- αξίζει τον κόπο να διαβαστεί, από επαΐοντες και μη.