Με το θέμα της επιχειρησιακής έρευνας (ΕΕ) και της υποστήριξης αποφάσεων (ΥΑ), ένα κρίσιμο «δίδυμο» έχουμε ασχοληθεί πρόσφατα με δημοσιεύσεις μας (*).
Ιστορικά η συνεργασία μεταξύ επιστημόνων και στρατιωτικών είναι συχνή για να πάρουν τις βέλτιστες αποφάσεις στις μάχες και να προσπαθήσουν να κερδίσουν τη νίκη. Αυτός είναι ο λόγος που πολλοί ειδικοί του χώρου θεωρούν ως έναρξη της επιχειρησιακής έρευνας (ΕΕ) τον 3ο αιώνα π.Χ., κατά τους Καρχηδονιακούς Πολέμους, με την ανάλυση και τη λύση που πρότεινε ο Αρχιμήδης για την άμυνα της πολιορκούμενης από τους Ρωμαίους πόλης των Συρακουσών.
Το 1503 ο Leonard de Vinci συμμετείχε ως μηχανικός στον πόλεμο κατά της Πίζας, αφού γνώριζε τις τεχνικές βομβαρδισμών, ναυπήγησης πλοίων, τεθωρακισμένων οχημάτων, κανονιών, καταπελτών και άλλων πολεμικών μηχανών.
Άλλη προηγούμενη χρήση της ΕΕ ήταν κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο στην Αγγλία, χάρη στη μαθηματική μελέτη του Frederick William Lanchester σχετικά με τη βαλλιστική δύναμη των αντίπαλων δυνάμεων. Επιπλέον, ανέπτυξε ένα σύστημα διαφορικών εξισώσεων, τον τετραγωνικό νόμο του Lanchester, με τον οποίο ήταν δυνατό να προσδιοριστεί το αποτέλεσμα μιας στρατιωτικής μάχης σύμφωνα με τη σχετική αριθμητική δύναμη και τη σχετική ικανότητα πυρός από τα μαχητικά. Ο Thomas Alva Edison χρησιμοποίησε επίσης την ΕΕ για να βοηθήσει στον ανθυποβρυχιακό πόλεμο, αναπτύσσοντας τεχνικές έτσι ώστε τα πλοία να μπορούν να αποφεύγουν και να καταστρέφουν εχθρικά υποβρύχια με προστασία κατά των τορπιλών.
Από μαθηματική σκοπιά, τον 17ο και το 18ο αιώνα, ο Newton, o Leibnitz, o Bernoulli και ο Lagrange εργάστηκαν για να πάρουν το υπό προϋπόθεση μέγιστο και ελάχιστο ορισμένων συναρτήσεων. Ο Jean Baptiste-Joseph Fourier σκιαγράφησε τις μεθόδους της πρόσφατης γραμμικής βελτιστοποίησης. Ο Janos Von Neumann δημοσίευσε το 1928 τη θεωρία παιγνίων, η οποία παρείχε τις μαθηματικές βάσεις για τη γραμμική βελτιστοποίηση. Το 1939, o Leonid Vitaliyevich Kantorovich και ο Tjalling Charles Koopmans δημιούργησαν ο πρώτος τον γραμμικό προγραμματισμό και ο δεύτερος τη θεωρία της βέλτιστης κατανομής πόρων, λαμβάνοντας Νόμπελ Οικονομίας.
Ωστόσο, η ΕΕ δεν θεωρήθηκε επιστήμη μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά τη διάρκεια της Μάχης της Βρετανίας. Η βρετανική κυβέρνηση, προκειμένου να βρει μια μέθοδο να υπερασπιστεί τη χώρα, κάλεσε επιστήμονες από διάφορους κλάδους για να λύσουν το πρόβλημα και να εκμεταλλευτούν τα ραντάρ της πρόσφατης εφεύρεσης που είχαν. Χάρη στο έργο του βέλτιστου εντοπισμού των κεραιών και τη βελτίωση της κατανομής των σημάτων, διπλασίασαν την αποτελεσματικότητα του συστήματος αεράμυνας και απέφυγαν να πέσει το νησί στα χέρια της ναζιστικής Γερμανίας.
Η ιστορική προσέγγιση του Bernard Roy
Ο συγγραφέας Bernard Roy στο άρθρο του «Regard historique sur la place de la Recherche Operationnelle et de l’Aide a la Decision en France» στο περιοδικό Mathematics and Social Sciences (44e annee, no 175, 2006 (3), p. 25-40) τονίζει ότι η ΕΕ προήλθε από μια πεποίθηση σύμφωνα με την οποία οι επιστημονικές μέθοδοι θα μπορούσαν να εφαρμοστούν με επιτυχία όχι μόνο σε στρατιωτικά, αλλά επίσης και σε κοινωνικά προβλήματα.
Εκείνη την εποχή, με αυτή την πεποίθηση, οι επιστημονικές μέθοδοι καλύπτουν αδιακρίτως εκείνες που προέρχονταν από λογική μοντελοποίηση, συγκεκριμένα μαθηματικά εργαλεία, υπολογισμό πιθανοτήτων, στατιστική (μαθηματική και περιγραφική), προσομοίωση ή θεωρία παιγνίων, οικονομετρία... Θεωρήθηκε αναγκαίο να γνωρίζουμε πώς να συνδυάζουμε δεξιότητες για την προσαρμογή στα διάφορα προβλήματα με μεγάλη ελευθερία του πνεύματος.
Στη συνέχεια, θα στηριχτούμε στο άρθρο του Β. Roy για την ιστορική εξέλιξη του δίδυμου ΕΕ-ΥΑ και των εφαρμογών τους, κυρίως στη Γαλλία.
Συνεισφορά σε επιχειρήσεις-οργανισμούς
Ο συγγραφέας διακρίνει την ιστορική εξέλιξη της ΕΕ σε τρεις περιόδους. Η πρώτη περίοδος, από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 έως το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1970. Η δεύτερη περίοδος, από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1970 έως το πρώτο μισό της δεκαετίας του 1990, και η τρίτη περίοδος, από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1990 μέχρι σήμερα.
Στην τρίτη περίοδο παρατηρείται η πανταχού παρουσία του διδύμου ΕΕ-ΥΑ σε ολοένα και πιο διαφορετικούς τομείς.
- Μεταφορές (κρατήσεις θέσεων, κατανομή προσωπικού σε θέσεις εργασίας, επιπτώσεις στο περιβάλλον...)
- Τηλεπικοινωνίες (σχεδιασμός δικτύου, δρομολόγηση...)
- Παραγωγή (πετρέλαιο, μεταποίηση, αγροδιατροφή, αυτοκίνητα...)
- Διανομή (logistics, μέγεθος, τοποθεσία...)
- Τραπεζικές χρηματοοικονομικές, ασφαλιστικές υπηρεσίες...
- Πληροφορική και υπολογιστές (σχεδιασμός, κατασκευή εξαρτημάτων, λειτουργία, αποθήκευση και διαχείριση δεδομένων...)
Αυτή η περίοδος χαρακτηρίζεται επίσης από μια έκρηξη λογισμικού, επιστημονικού και εμπορικού. Γινόμαστε ικανοί να αντιμετωπίσουμε προβλήματα μαθηματικά μεγάλου μεγέθους, συμπεριλαμβανομένης της συνδυαστικής βελτιστοποίησης. Τρεις τύποι ερευνητών ασχολούνται με το δίδυμο ΕΕ-ΥΑ, οι εκπαιδευτικοί-ερευνητές, οι επαγγελματίες-χρήστες και οι αποφασίζοντες που ζητούν βοήθεια στην επίλυση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν.
Μηχανισμοί ανάπτυξης ΕΕ-ΥΑ
Τρεις μηχανισμοί οδήγησαν στη μεγάλη ανάπτυξη του διδύμου ΕΕ-ΥΑ. Η πρόοδος των μέσων υπολογισμού και γενικότερα της επεξεργασίας δεδομένων ήταν η πιο ισχυρή κινητήρια δύναμη πίσω από την ανάπτυξη του διδύμου ΕΕ-ΥΑ. Οι τεχνολογικές εξελίξεις και οι μεγάλες αλλαγές αποτέλεσαν έναν δεύτερο κινητήριο μηχανισμό. Αυτός τέθηκε σε λειτουργία σταδιακά. Οι αλλαγές άγγιξαν:
- όλα τα μέσα επικοινωνίας (Διαδίκτυο, κινητό τηλέφωνο, τηλεδιάσκεψη...)
- τεχνικές οδήγησης και καθοδήγησης (εμφάνιση βέλτιστων διαδρομών, αυτοματισμούς...)
- παραγωγικές διαδικασίες (τροφές για τα κοπάδια, διαδικασία κοπής, ευέλικτα εργαστήρια...)
- παραγωγή και ερμηνεία εικόνων (δορυφορικές φωτογραφίες, ιατρικές εφαρμογές...)
Ο τρίτος κινητήριος μηχανισμός αφορά τους οργανωτικούς, θεσμικούς και ρυθμιστικούς μετασχηματισμούς τους οποίους η κοινωνία θα πρέπει να αντιμετωπίσει σε όλα τα επίπεδα για να μπορέσει να προσαρμοστεί στην παγκοσμιοποίηση, τις επιστημονικές, τεχνολογικές και κλιματικές εξελίξεις, την ανάπτυξη της επικοινωνίας και τις δημογραφικές αλλαγές...
Αυτοί οι μετασχηματισμοί αποκτούν νέα σημασία. Σχετίζονται με σχεδιασμό και εφαρμογή διαδικασιών αξιολόγησης και ελέγχου, ανάπτυξη δεικτών και προτύπων, αιτιολόγηση του ρόλου που ανατίθεται σε ορισμένες αυτόματες διαδικασίες, σχεδιασμό εργαλείων ικανών να παίξουν ρόλο στις διαδικασίες διαβούλευσης, συμμετοχική λήψη αποφάσεων, θέσπιση διαδικασιών ικανών να προσδώσουν την απαιτούμενη νομιμότητα σε αποφάσεις που αφορούν πολλούς συμμετέχοντες ώστε να μπορέσουν να τις οικειοποιηθούν.
Όλα τα παραπάνω αποτελούν πηγές γνώσης που θα μπορούσαν να διεγείρουν και να εμπλουτίσουν το δίδυμο ΕΕ-ΥΑ.
Συμπερασματικά, η εργασία του επιχειρησιακού ερευνητή ήταν να μοντελοποιήσει και στη συνέχεια να επιλύσει το πρόβλημα. Δεδομένου του ιεραρχικού τρόπου λειτουργίας των επιχειρήσεων, ο επιχειρησιακός ερευνητής πραγματοποιούσε τη μελέτη του χωρίς να επηρεαστεί σημαντικά από τις μορφές οργάνωσης μέσα στην επιχείρηση. Το αποτέλεσμα της μελέτης της ΕΕ ήταν η τελική έκθεση. Η ποιότητα της γραφής του ήταν πρωταρχική. Είναι πράγματι σημαντικό ότι οι μάνατζερ και η ιεραρχική δομή της επιχείρησης βασίζονταν σ' αυτή την έκθεση για να δώσουν συνέχεια στον ρόλο της ΕΕ. Τα συμπεράσματα της έκθεσης θα μπορούσαν να εφαρμοστούν.
Με τα χρόνια, γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι η παροχή στοιχείων, απαντήσεων, ακόμη και μιας λύσης σ' ένα πρόβλημα που υποτίθεται ότι είχε τεθεί καλά εκ των προτέρων, ήταν ένας στόχος που το δίδυμο ΕΕ-ΥΑ θα μπορούσε και θα έπρεπε να υπερβεί.
Το δίδυμο ΕΕ-ΥΑ θα μπορούσε πράγματι να συμβάλει στην αποσαφήνιση του προβλήματος προκειμένου να διαμορφωθεί η μοντελοποίηση. Η αμφισβήτηση ορισμένων οργανωτικών πτυχών θα μπορούσε επομένως να θεωρείται μέρος της μελέτης του διδύμου ΕΕ-ΥΑ. Ο σχεδιασμός και η εφαρμογή ενός νέου εργαλείου μάνατζμεντ δεν μπορεί να γίνει χωρίς να ληφθούν υπόψη οι τρόποι λειτουργίας και ορισμένα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της επιχείρησης.
Με αυτή την εκτεταμένη σύλληψη, καθίσταται ουσιαστικό, για τον επαγγελματία του διδύμου ΕΕ-ΥΑ να έχει μια καλή κατανόηση, καλή κυριαρχία μεταξύ των αλληλεπιδράσεων εργαλείων-δομών.
Σήμερα, η εργασία του επιχειρηματικού ερευνητή σ' ένα βιομηχανικό περιβάλλον οδηγεί συχνά στην εγκατάσταση λογισμικού. Υπ' αυτές τις συνθήκες, η επαφή μεταξύ του εργαλείου και των χρηστών παίζει βασικό ρόλο (στην περίπτωση αυτή, το λογισμικό έχει αντικαταστήσει την έκθεση).
Τέλος, ο Bernard Roy προτείνει ότι η διεπιστημονική προσέγγιση του διδύμου ΕΕ-ΥΑ, αντί να επιβραδύνει την ανάπτυξή του, σε πολλές περιπτώσεις μέσα σε επιχειρήσεις και οργανισμούς θα πρέπει να χρησιμοποιείται ως επιταχυντής μεγάλων αλλαγών προς όφελός τους.
* 1. Κ. Ζοπουνίδης, Μ. Δούμπος, Η επιχειρησιακή έρευνα ως εργαλείο υποστήριξης αποφάσεων σε επιχειρήσεις και οργανισμούς, Πολυτεχνείο Κρήτης, 15.03.2021.
2. Μ. Δούμπος, Κ. Ζοπουνίδης, Πολυκριτήρια υποστήριξη αποφάσεων σε επιχειρήσεις και οργανισμούς, η αναλυτική-συνθετική προσέγγιση, Εκδόσεις Αλέξανδρος ΙΚΕ,2021.
3. Κ. Ζοπουνίδης, Μ. Δούμπος, Ε. Γρηγορούδης, Μεθοδολογίες σχέσεων υπεροχής για τη λήψη αποφάσεων με πολλαπλά κριτήρια, Εκδόσεις Κλειδάριθμος, 2022.
* Ο Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης είναι καθηγητής στο Πολυτεχνείο Κρήτης. Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Audencia Business School, CIHEAM-International Center for Advanced Mediterranean Agronomic Studies, επίτιμος δρ ΑΠΘ.