«Όταν τα ανώτατα διευθυντικά στελέχη τυφλώνονται και αγνοούν τους κινδύνους της αλαζονείας, ίσως η πτώση να μην είναι μακρυά. Στο πλαίσιο αυτό, ο εγωτισμός, είναι η μεγάλη ασθένεια των διευθυντικών στελεχών που πάσχουν από το σύνδρομο της υπερβολικής αυτοπεποίθησης».
Αυτά τονίζει ο καθηγητής μάνατζμεντ Γκάρυ Στέρν και αναφέρει χαρακτηριστικές περιπτώσεις, όπως αυτές της Enron, Swissair, Lehman Brothers, και άλλες.
Από την πλευρά του, ο Αμερικανός ακτιβιστής Χέρμπερτ Λόντον υποστηρίζει ότι η ύβρις αποτελεί εξίσου σημαντικό κίνδυνο στον 21ο αιώνα όπως στην αρχαία Ελλάδα. Την ίδια περίπου γνώμη συμμερίζεται και ο σύμβουλος επιχειρήσεων Τζιμ Κόλινς, 65 ετών, ο οποίος στο βιβλίο How the Mighty Fall, προσδιορίζει πέντε στάδια εταιρικής παρακμής.
Και από την άποψη αυτή, ο κατάλογος πιθανών αιτίων είναι μακρύς: εφησυχασμός της διοίκησης, ελλιπές μάρκετινγκ, ελλιπή προϊόντα, στρατηγική τύφλωση, αδύναμο οικονομικό περιβάλλον ή απλά κακοτυχία.
Ωστόσο, παραδόξως, σε πολλές περιπτώσεις η επιτυχία αποτελεί καταλύτη αποτυχίας επειδή μπορεί να οδηγήσει σε υπερβολική αυτοπεποίθηση που τυφλώνει τους ιδιοκτήτες επιχειρήσεων και τους διευθυντές σε σχέση με την πραγματική κατάσταση.
Στο μεταξύ και ο ίδιοι αρχίζουν να πιστεύουν στο προφίλ που προβάλλουν. Εσωτερικά προειδοποιητικά σημάδια μπορεί να υπάρχουν πολύ πριν η διοίκηση -ενθουσιασμένη από τη φαινομενικά αδιάκοπη επιτυχία- τα αντιληφθεί ή αποφασίσει να τα αντιμετωπίσει. Η ύβρις, ένα είδος τυφλής έπαρσης και αλαζονείας, μπορεί να εμποδίσει τους ανθρώπους να δουν ότι μια εταιρεία οδεύει ήδη προς επιχειρηματική καταστροφή.
Προσωπικά δε, μπορώ να πω ότι εντός και εκτός Ελλάδας έχω γνωρίσει τέτοιες περιπτώσεις, που κάποτε έκαναν και μεγάλο θόρυβο.
Πέντε στάδια παρακμής
Ο Τζιμ Κόλινς προσδιόρισε πέντε στάδια επιχειρηματικής παρακμής. Στο πρώτο στάδιο, η επιχείρηση πάει καλά, ίσως και εξαιρετικά. Οι αναφορές στον Τύπο είναι θετικές, τα οικονομικά στοιχεία καλά, και το ηθικό ακμαίο. Ωστόσο, με τόση επιτυχία, στη διάρκεια του πρώτου σταδίου εμφανίζεται και το πρώτο προειδοποιητικό σημάδι: Οι διευθυντές και το προσωπικό αρχίζουν να αποκτούν αποφάσεις λαμβάνονται από απληστία και τα προειδοποιητικά σημάδια αγνοούνται.
Οι εταιρείες στο δεύτερο στάδιο κάνουν άτακτα άλματα σε τομείς στους οποίους έχουν μικρό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα, επεκτείνονται σε τομείς στους οποίους δεν έχουν πείρα, ή επιχειρούν κακοσχεδιασμένες συγχωνεύσεις και εξαγορές. Ο εφησυχασμός του πρώτου σταδίου μετατρέπεται σε υπέρβαση των δυνατοτήτων στο δεύτερο στάδιο.
Ως το τρίτο στάδιο, τα προβλήματα αρχίζουν να συσσωρεύονται, το προσωπικό αρχίζει να αμφισβητεί τις αποφάσεις της διοίκησης, και υπάρχουν ανησυχητικά στοιχεία που δείχνουν ότι η κατάσταση μπορεί να μην είναι ακριβώς όπως φαίνεται. Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο Κόλινς, η επιχείρηση μπορεί να βρίσκεται στο τρίτο στάδιο της παρακμής, αλλά ακόμη να μη συνειδητοποιεί τι συμβαίνει.
Σε αυτό το στάδιο, η διοίκηση διασκεδάζει τις ανωμαλίες των επιδόσεων αποδίδοντας τα όποια προβλήματα στις «δύσκολες συνθήκες της αγοράς». Εμμένει στις απόψεις της θεωρώντας ότι η επιχείρηση είναι ισχυρή και τίποτα δεν είναι θεμελιωδώς λάθος. Πιστεύει ότι μόλις οι αγορές κινηθούν ανοδικά, η επιχειρηματική της μεγαλοφυία θα εξασφαλίσει ότι η εταιρεία θα ανακτήσει την ηγετική θέση της στην αγορά.
Το στάδιο αυτό αντιπροσωπεύει το σημείο καμπής. Πολλές εταιρείες φτάνουν σε αυτό το στάδιο, αλλά καταφέρνουν να αποτρέψουν την κατάρρευση. Αν η διοίκηση ακούσει τις απόψεις των εργαζομένων (ιδιαίτερα αυτών στην πρώτη γραμμή, όπως το προσωπικό πωλήσεων), αν λάβει υπόψη τις ανησυχίες των μετόχων και αλλάξει στρατηγική, βάσει της πραγματικότητας που αλλάζει γύρω της, η εταιρεία ενδέχεται να ανακάμψει.
Στο τέταρτο στάδιο, οι δυσχέρειες μιας επιχείρησης είναι πια αναμφισβήτητες. Ακόμα και ο πιο πεισματάρης και αλαζονικός διευθυντής πρέπει να αναγνωρίσει ότι υπάρχουν προβλήματα.
Το ερώτημα είναι πώς θα αντιδράσει. Δυστυχώς, όπως δείχνει το παράδειγμα της Lehman, η αναγνώριση δεν οδηγεί πάντα στις κατάλληλες ενέργειες.
Ο τρόπος με τον οποίο η διοίκηση ανταποκρίνεται σε μια κρίση που προέρχεται από την επιτυχία και την επακόλουθη αλαζονεία είναι κρίσιμος. Αναπόφευκτα, οι επιφανειακές λύσεις που δεν αντιμετωπίζουν τα υποκείμενα προβλήματα σπάνια επιτυγχάνουν. Γρήγορες λύσεις με βάση την ίδια υπερβολική αυτοπεποίθηση που έφερε την κρίση αρχικά -όπως μια τολμηρή, αλλά επικίνδυνη στρατηγική, ένα προϊόν που «αναμένεται να κάνει θραύση», μια εξαγορά που «θα αλλάξει την αγορά»- συνήθως οδηγούν την εταιρεία στο πέμπτο στάδιο: συμβιβασμός με την ασημαντότητα ή θάνατος.
Η αλαζονεία δεν είναι πάντως η μοναδική αιτία επιχειρηματικής αποτυχίας. Ακόμη και η πιο ικανή διοίκηση ενδέχεται να αποτύχει όταν βρεθεί αντιμέτωπη με αναταράξεις στις αγορές, τυχόν κατάρρευση βασικού προμηθευτή ή άλλους παράγοντες πέρα από τον έλεγχο της.Όπως για παράδειγμα μια καταστροφική άνοδο του ενεργειακού κόστους, η εμπόλεμης κατάστασης σε ζωτικές αγορές.