Η διαφορά στον τρόπο σκέψης δεν εξαρτάται τόσο από τα πνευματικά μας εφόδια, όσο από το πόσο καλά τα χρησιμοποιούμε. Εφαρμόζοντας τις κατάλληλες κάθε φορά πνευματικές τους ικανότητες, άνθρωποι μέσης εξυπνάδας μπορούν καμιά φορά να ενεργούν σαν μεγαλοφυΐες.
Ο δρ. Έντουαρντ ντε Μπόνο, ψυχολόγος και συγγραφέας, μαζί με τον Μισέλ ντε Σαιντ-Αρνώ, συγκέντρωσαν προ εικοσαετίας στο βιβλίο τους «Μέθοδος Εκμάθησης του Σκέπτεσθαι» μία σειρά από απλές τεχνικές οι οποίες βελτιώνουν τον τρόπο σκέψης. Το σύστημα αυτό υιοθετήθηκε από διευθυντές μεγάλων εταιρειών, διδάχθηκε σε σχολεία και μελετήθηκε από αξιωματούχους των κυβερνήσεων πολλών χωρών. «Η μεγαλοφυΐα», λέει ο ντε Μπόνο, «βρίσκεται στην επίλυση καθημερινών προβλημάτων και όλοι μπορούν να βελτιωθούν σε αυτόν τον τομέα». Ιδού δύο από αυτά τα βασικά βήματα.
1. Συν, Πλην, Ενδιαφέρον (Σ.Π.Ε.)
Το κρίσιμο πρώτο βήμα για να βελτιώσετε τον τρόπο σκέψης σας είναι να βλέπετε τα πράγματα χωρίς να περιορίζετε την οπτική σας. Δοκιμάστε να κάνετε αυτό το πείραμα: κοιτάξτε ολόγυρα στο δωμάτιο για κόκκινα αντικείμενα (μην συνεχίσετε το διάβασμα πριν το κάνετε). Κλείστε τώρα τα μάτια σας και ρωτήστε τον εαυτό σας πόσα πράσινα αντικείμενα υπάρχουν στο δωμάτιο. Κοιτάξτε ξανά. Εκπλαγήκατε, έτσι δεν είναι; Αυτό που σάς εμπόδισε να αντιληφθείτε τόσα αντικείμενα άλλου χρώματος ήταν το ότι η προσοχή σας είχε προσηλωθεί στα κόκκινα αντικείμενα.
Το ίδιο συμβαίνει και με μία ιδέα. Οι περισσότεροι από εμάς, όταν ακούσουμε για πρώτη φορά μία καινούργια ιδέα ή μία καινούργια λύση σε ένα πρόβλημα, αντιδρούμε ενστικτωδώς, αντιμετωπίζοντάς την είτε με συμπάθεια, είτε με αντιπάθεια. Μετά χρησιμοποιούμε τις πνευματικές μας ικανότητες για να υπερασπιστούμε την αντίδρασή μας. Ένας εύκολος τρόπος να αποφύγουμε αυτήν την παγίδα, είναι να κάνουμε ένα ΣΠΕ.
Ο ντε Μπόνο εξηγεί την τεχνική του ΣΠΕ με το εξής παράδειγμα: Σε μια συζήτηση για τον σχεδιασμό νέων λεωφορείων, κάποιος προτείνει να αφαιρεθούν από το λεωφορείο όλα τα καθίσματα. Ποια είναι η αντίδρασή σας σε αυτή την πρόταση; Γιατί; Όποια κι αν ήταν η αντίδρασή σας, ας ξαναδούμε τώρα το θέμα χρησιμοποιώντας αυτή την φορά το ΣΠΕ. Αφιερώστε τρία λεπτά και γράψτε όλα τα θετικά στοιχεία που μπορείτε να βρείτε σε αυτή την ιδέα, όλα τα αρνητικά της και όλα τα στοιχεία της που δεν είναι ούτε καλά, ούτε κακά, αλλά είναι απλώς ενδιαφέροντα. Οι περισσότεροι άνθρωποι διαπιστώνουν με έκπληξη ότι βρίσκουν οκτώ με δέκα Συν –μερικά από τα οποία δεν είναι τόσο ολοφάνερα, όπως είναι το ότι «τα λεωφορεία θα επιδιορθώνονται φτηνότερα και ευκολότερα»– άλλα τόσα Πλην και μερικά Ενδιαφέροντα –π.χ. «η άνεση μπορεί να μην έχει και τόση σημασία σε ένα λεωφορείο».
Ο στόχος της τεχνικής του ΣΠΕ είναι να επιτύχουμε διεύρυνση του τρόπου σκέψης μας, αντί να μένουμε υπάκουοι υπηρέτες των ίδιων μας των προκαταλήψεων. Με άλλα λόγια, το ΣΠΕ είναι ένας τρόπος διεύρυνσης της προσοχής μας, μάς προστατεύει από το να βλέπουμε μόνον τα κόκκινα.
2. Συνυπολογισμός Όλων των Παραγόντων (Σ.Ο.Π,)
Το εργαλείο αυτό συνίσταται σε μία συνειδητή προσπάθεια να βεβαιωθείτε ότι έχετε σκεφτεί όλα όσα μπορεί να έχουν σχέση με την λήψη μιας απόφασης. Υποθέστε ότι σκεπτόσαστε να αγοράσετε ένα καινούργιο σπίτι. Κάντε ένα ΣΟΠ για να βεβαιωθείτε ότι κάνετε όλες τις σωστές ερωτήσεις στον μεσίτη. Ενώ είναι σίγουρο ότι θα σκεφθείτε ορισμένα αυτονόητα ζητήματα, όπως είναι το μέγεθος, η τιμή ή η διαρρύθμιση, αν δεν κάνετε μία σκόπιμη προσπάθεια να φτιάξετε έναν κατάλογο όλων των σχετικών παραγόντων ίσως να σάς διαφύγουν άλλα. Πόσο καλή είναι η λήψη της τηλεοπτικής εικόνας; Πόσο συχνές είναι οι διακοπές νερού στην περιοχή; Υπάρχει περίπτωση σε πολύ δυνατή βροχή να πλημμυρίσει το υπόγειο;
Ένα ζευγάρι γνωστών μου επρόκειτο να αγοράσουν ένα σπίτι το καλοκαίρι. Τότε, ένας φίλος τους ρώτησε πώς θα είναι η περιοχή όταν θα πέσουν τα φύλλα των δένδρων. Αποδείχθηκε ότι, χωρίς τα φύλλα των δένδρων, θα ήταν υποχρεωμένοι να έχουν μπροστά στα μάτια τους έναν σωρό σαραβαλιασμένα αυτοκίνητα.
Ενώ το ΣΠΕ και το ΣΟΠ αποκαλύπτουν όλες τις πιθανότητες, το Σ&Ε μάς βοηθά να κρίνουμε ποιες από αυτές είναι οι καλύτερες. Ένα από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που μάς ξεχωρίζουν από τα ζώα είναι η ικανότητά μας να φανταζόμαστε το αποτέλεσμα των ενεργειών μας. Μπορούμε όμως να βελτιώσουμε πάρα πολύ αυτή μας την ικανότητα, αν μάθουμε να την χρησιμοποιούμε με τρόπο συστηματικό.
Η τεχνική του ντε Μπόνο συνίσταται στο να φανταζόμαστε το πιθανό αποτέλεσμα μιας απόφασης σε τέσσερις διαφορετικές φάσεις στο μέλλον: άμεσα, βραχυπρόθεσμα (ένα έως πέντε χρόνια), μεσοπρόθεσμα (πέντε έως εικοσιπέντε χρόνια) και μακροπρόθεσμα (πάνω από εικοσιπέντε χρόνια). Στις τάξεις που διδάσκει, ο ντε Μπόνο θέτει ερωτήσεις του είδους: «Τί θα συμβεί αν εξαντληθούν τα παγκόσμια αποθέματα πετρελαίου;» ή «Τί θα γίνει αν ένα καινούργιο ηλεκτρονικό ρομπότ αντικαταστήσει την ανθρώπινη εργασία στα εργοστάσια; Φαντασθείτε τις επιπτώσεις». Οι σπουδαστές μένουν έκπληκτοι όταν διαπιστώνουν πόσο οι προβλέψεις τους για τις άμεσες και βραχυπρόθεσμες συνέπειες τούς οδηγούν να αντιληφθούν μακροπρόθεσμες πιθανότητες. Πριν περάσει πολύς καιρός, έχουν αποκτήσει την ευχέρεια να εφαρμόζουν την μέθοδο αυτή σε αποφάσεις για την ίδια τους την ζωή.
Λόγου χάρη, ένας φίλος μου θα ήταν σήμερα πολύ πιο ευτυχισμένος από ό,τι είναι, αν είχε χρησιμοποιήσει αυτή την ικανότητα. Κάμποσα χρόνια πριν, παντρεμένος τότε και μεσήλικας, μου είχε πει ότι είχε ραντεβού με μια νεαρή κοπέλα για να πιουν ένα ποτό. Τίποτε σοβαρό, είχε πει. Αλλά δεν έβλεπε παρά μόνον τις άμεσες συνέπειες. Θα έπρεπε να φερθεί πιο σοφά και να φανταστεί τα μελλοντικά ενδεχόμενα –ανάμεσα στα οποία και ότι μπορεί να την ερωτευόταν, ότι αυτό μπορεί να τον οδηγούσε σε ένα οδυνηρό διαζύγιο, ότι η πρώην σύζυγός του, χολωμένη, μπορεί να έστρεφε τα παιδιά εναντίον του…
Και ότι, είκοσι χρόνια αργότερα, θα ήταν ο γεμάτος άγχος, ηλικιωμένος σύζυγος μιας μεσόκοπης συζύγου, η οποία θα τον εγκατέλειπε για κάποιον της ηλικίας της.
Και όλα αυτά, όπως καταλαβαίνετε, συνέβησαν.