Με αφορμή μια διάλεξη, Τρίτης απόγευμα 6 με 8, όπου η ώρα είναι περασμένες 8.30 και οι φοιτητές συνεχίζουν να παρακολουθούν με ενδιαφέρον το μάθημα, γράφτηκε αυτό το σύντομο σημείωμα. Μα τι ήταν αυτό που έκανε τόσο ενδιαφέρουσα τη σημερινή διάλεξη; Τι άλλαξε σήμερα; Τι ήταν αυτό που λέχθηκε σήμερα και δεν είχε λεχθεί άλλες φορές;
Αναπολώντας τι έγινε σήμερα, ξαναφέρνουμε στη μνήμη μας όλες τις εικόνες. Σήμερα είχαμε αφήσει κατά μέρος τις διαφάνειες, αν και από συνήθεια τις είχαμε ανοίξει από την αρχή του μαθήματος για να φαίνονται στην οθόνη. Όπως ο στρατιώτης έχει πάντα μαζί του το όπλο του, έτσι κι εμείς, λόγω κεκτημένης ταχύτητας, είχαμε παρούσες τις διαφάνειες, να μην λείπουν.
Ωστόσο, σήμερα είχαμε αφηγηθεί όλοι οι συμμετέχοντες τις δικές μας ιστορίες, είπαμε τις εμπειρίες μας, αυτές που σχετίζονταν με το θέμα που συζητούσαμε. Ιστορίες από την εκπαιδευτική μας πορεία, την εμπειρική μας παρατήρηση, την εμπειρία από εκπαιδευτικές επισκέψεις και ταξίδια, από τη συναναστροφή μας με άλλους, από τη μελέτη και έρευνα. Είχαμε ετοιμάσει και μια μελέτη περίπτωσης, η οποία έδωσε το έναυσμα για δημιουργική συζήτηση σε ένα πρόβλημα απτό, απλό και κατανοητό.
Φαίνεται ότι ο αφηγηματικός τρόπος της παράδοσης, η ανεπίσημη γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε, τα ζητήματα, προβλήματα και ευρήματα που περιγράφηκαν, σαν μια ιστορία, που έδινε «σάρκα και οστά» σε μια συγκεκριμένη μέθοδο που αποτελούσε το σημερινό μας μαθησιακό αντικείμενο, όλα αυτά μαζί, αύξησαν το ενδιαφέρον των φοιτητών. Επιπλέον, η μελέτη περίπτωσης, ως ένα παράδειγμα απλό και κατανοητό, που θέλει τον φοιτητή να αντλεί από τις δικές του εμπειρίες, προσλαμβάνουσες, γνώσεις, βιώματα, παραστάσεις, νοητικά σχήματα, εμπεδωμένες «αλήθειες», και όλα αυτά να τα συνθέτει με κριτικό πνεύμα και να τα διηγείται στην τάξη, αύξησε το ενδιαφέρον και τη συμμετοχή στη συζήτηση.
Έρευνες έχουν δείξει ότι ένας διδάσκων που είναι σε θέση να μεταδώσει τον ενθουσιασμό και το ενδιαφέρον μέσω της διάλεξής του, παρέχει ένα ισχυρό ερέθισμα για τη μάθηση των φοιτητών. Επίσης, ένας αποτελεσματικός δάσκαλος μπορεί να προσφέρει πολύ περισσότερα από τη μετάδοση πληροφοριών και ιδεών. Δηλαδή, σε αυτή την περίπτωση η διάλεξη έχει πολύ μεγαλύτερη αξία από ένα απλό αντίγραφο του PowerPoint, στο οποίο έτσι κι αλλιώς θα έχει πρόσβαση ο φοιτητής.
Σπουδαίοι στοχαστές της εκπαίδευσης έχουν υποστηρίξει σθεναρά την αξία της ενεργητικής συμμετοχής στην εκπαιδευτική διαδικασία, την ανάγκη ανταπόκρισης στις ανάγκες των εκπαιδευομένων, τη σύνδεση της θεωρίας με την πράξη, την αξιοποίηση της εμπειρίας και του κριτικού στοχασμού στην πορεία της μάθησης, τις συνεργατικές σχέσεις εκπαιδευτών – εκπαιδευομένων και το ρόλο του διδάσκοντα ως καταλύτη μαθησιακών διεργασιών παρά ως μεταβιβαστή ετοιμοπαράδοτων γνώσεων.
Η διδασκαλία, συχνά, αφορά μια διευκολυντική διαδικασία, δηλαδή μια διαδικασία που αποτελεί μια αφορμή για στοχασμό σε ένα θέμα, παρά παροχή εμπειρογνωμοσύνης, ειδικά σε ακροατήρια φοιτητών που είναι ετερόκλητα, από διαφορετικά γνωστικά πεδία, όπως είναι το δικό μας μάθημα. Σε αυτή την περίπτωση οι φοιτητές, με τις δικές τους εμπειρίες, μπορούν να αφηγηθούν τα δικά τους ζητήματα, τις δικές τους ιστορίες ή να προσδιορίσουν τις δικές τους προοπτικές στο θέμα της συζήτησης.
Σε αυτή την περίπτωση ο διδάσκων σε ρόλο διευκολυντή, μοιράζεται με τους φοιτητές το δικό του ενθουσιασμό αλλά και τις δυσκολίες του για να συλλάβει το θέμα σε όλες τις προοπτικές και διαστάσεις του, και αυτό δεν είναι κακό, αντιθέτως είναι ειλικρινές και ενδεικτικό της πολύπλευρης γνώσης και εμπειρίας που είναι αναγκαία στον σημερινό κόσμο μας.
Στη συνεργατική εργασιακή κουλτούρα και οικονομία του παρόντος, και πολύ περισσότερο του μέλλοντος, η κατοχή ευρύτερων αναλυτικών δεξιοτήτων και γνώσεων, και η ικανότητα να μαθαίνει κάποιος γρήγορα, διασυνδέοντας διαφορετικές οπτικές από διαφορετικές επιστήμες, φαίνεται ότι είναι πιο επίκαιρες από ποτέ. Η ικανότητα αυτή συχνά περιγράφεται, εν συντομία, με το γράμμα ‘Τ’ για να προσδώσει τη μορφή των δεξιοτήτων που απαιτούνται, όπου η κάθετη γραμμή του ‘Τ’ αντιπροσωπεύει το βάθος μιας ειδικότητας σε ένα πεδίο, ενώ η οριζόντια γραμμή του ‘Τ’ αναφέρεται στη δυνατότητα διαμόρφωσης συνεργειών μεταξύ των επιστημών.
Σε πολλές σχολές διοίκησης επιχειρήσεων, θετικών επιστημών αλλά και ιατρικές, οι αποκαλούμενες «αντεστραμμένες τάξεις» διδασκαλίας (flipped classrooms) επικεντρώνονται στον αλληλεπιδραστικό διάλογο.
Η «αντεστραμμένη τάξη» είναι μια παιδαγωγική προσέγγιση, στην οποία η συνήθης αντίληψη της μάθησης που βασίζεται στην τάξη είναι ανεστραμμένη, έτσι ώστε οι φοιτητές να εισάγονται στο μαθησιακό υλικό πριν την είσοδο τους στην τάξη, ενώ ο χρόνος εντός της αίθουσας χρησιμοποιείται για να γίνει εμβάθυνση και κατανόηση, μέσω συζητήσεων με συνομηλίκους και δραστηριότητες επίλυσης προβλημάτων από τους διδάσκοντες.
Αναστοχαστικά θα μπορούσαμε να θέσουμε στον εαυτό μας, ενδεικτικά, τα παρακάτω ερωτήματα:
- Ποιες προσεγγίσεις χρησιμοποιήσαμε για να δημιουργήσουμε και να διατηρήσουμε το ενδιαφέρον στις διαλέξεις;
- Τι συνδέσεις κάναμε μεταξύ των συγκεκριμένων θεμάτων των διαλέξεων και της υπάρχουσας εμπειρίας και γνώσης των φοιτητών;
- Ποιες τεχνικές χρησιμοποιήσαμε; Ποιες θα μπορούσαμε να αξιοποιήσουμε στο μέλλον για να αυξήσουμε τη συμμετοχή και το ενδιαφέρον των φοιτητών;
Στην εποχή μας που όλα μετασχηματίζονται, απόψεις και παραδοχές μέσα μας, αλλά και αντιλήψεις για τον κόσμο που μας περιβάλει, άλλοτε με οδυνηρό και επιζήμιο τρόπο και άλλοτε με προοπτική για το νέο που έρχεται, η πρόκληση είναι ορατή. Ο διανοητής και εκ των θεμελιωτών της εκπαίδευσης ενηλίκων, Jack Mezirow, στη θεωρία της μετασχηματίζουσας μάθησης, μας καλεί να αλλάξουμε, να σταθούμε αυτοκριτικά στον εαυτό μας, να αναστοχαστούμε και στη συνέχεια να δώσουμε με το λόγο και τις πράξεις μας τη δυνατότητα και στους άλλους να αλλάξουν, να μετασχηματιστούν, σε αυτά τα άτομα που θα διαθέτουν τεχνικές και θεωρητικές γνώσεις, μα πάνω απ’ όλα θα έχουν αντίληψη των συνεπειών των πράξεων τους και θα μπορούν να σκέφτονται κριτικά πάνω στις επιλογές τους, στις παραδοχές που μέχρι σήμερα θεωρούσαν ως δεδομένες.
Η εκπαίδευση αποκτά όλο και ένα πιο διευρυμένο ρόλο και ο ρόλος του διδάσκοντα γίνεται συνεχώς και πιο δύσκολος. Χαρακτηριστικά ζητούμενα, για παράδειγμα, στις σπουδές για μηχανικούς των ΗΠΑ, είναι μεταξύ άλλων, η επίγνωση των φοιτητών για τα σύγχρονα κοινωνικά - οικονομικά - πολιτισμικά κ.ά. ζητήματα, η ηθική των λύσεων που θα προτείνουν μελλοντικά ως απόφοιτοι στον εργασιακό τους βίο και οι επιπτώσεις τους, η δυνατότητα συνεργασίας και επικοινωνίας σε ένα διευρυμένο πλαίσιο, κ.λπ., δηλαδή ‘αντικείμενα’ τα οποία δεν διδάσκονται. Όμως όλα, είναι θέμα προσανατολισμού της εκπαίδευσης, προς την μια, την εργαλειακή της πλευρά, ή προς την άλλη, την ανθρωποκεντρική της πλευρά, που έχει στο επίκεντρό της τον εκπαιδευόμενο και τις ανάγκες του, που βεβαίως προοπτικά έχει στο επίκεντρό της τις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες και προκλήσεις.
Επανερχόμενοι, στη συγκεκριμένη διάλεξη της Τρίτης που οι φοιτητές δεν ήθελαν να φύγουν από την τάξη, καταλήγουμε ότι οι ιστορίες ζωής, η αφήγηση, οι μελέτες περίπτωσης, ο δημιουργικός διάλογος, η εξιστόρηση εμπειριών από τους φοιτητές, ο διαφορετικός δηλαδή τρόπος προσέγγισης της εκπαιδευτικής διαδικασίας, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για υψηλότερο ενδιαφέρον και συνακόλουθα για συμμετοχή.
Σημείωμα για τον αναγνώστη: Διατμηματικό μάθημα, Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις και Καινοτομία. Μαθησιακό αντικείμενο: Επιχειρηματικός καμβάς και Πρόταση Αξίας. Οι ιστορίες αφορούσαν τις καινοτομίες του χθες και του σήμερα. Η μελέτη περίπτωσης αφορούσε την διατύπωση μιας Πρότασης Αξίας και την εφαρμογή του Επιχειρηματικού καμβά σε μια μικρομεσαία τοπική επιχείρηση.
* Η Δρ. Ευαγγελία Κρασαδάκη είναι καθηγήτρια στο Πολυτεχνείο Κρήτης, Σχολή Μηχανικών Παραγωγής & Διοίκησης
* Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Ζοπουνίδης είναι Ακαδημαϊκός, Βασιλική Ακαδημία Οικονομικών & Χρηματοοικονομικών, Βασιλική Ευρωπαϊκή Ακαδημία των Διδακτόρων, Επίτιμος Δρ. ΑΠΘ, Πολυτεχνείο Κρήτης & Audencia Business School, France.