Εσχάτως, μαζί με τον, ή εξαιτίας του κορωνοϊού, κυκλοφορεί συχνά στον επικοινωνιακό «αέρα» και η λέξη ηγέτης. Με αποκορύφωμα το “εγεννήθη ημίν ηγέτης”!
Με το σημείωμα αυτό δεν θα μπω στον πειρασμό να σχολιάσω την πολιτική πλευρά του «συνθήματος αυτού». Άλλωστε, στον χώρο της πολιτικής και στη χώρα μας και διεθνώς οι πραγματικοί ηγέτες, που αναδείχτηκαν τα τελευταία 100 χρόνια μετρώνται στα δάχτυλα πολύ λίγων χεριών.
Στη χώρα μας, πραγματικός πολιτικός ηγέτης υπήρξε μόνον ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Και τούτο, γιατί παρέλαβε μια μικρότερη χώρα και την έφτασε ως τα σημερινά της σύνορα. Θεωρώ, τουλάχιστον εκτός τόπου και χρόνου, την «ανακήρυξη» του κ. πρωθυπουργού ως ηγέτη από τον κ. καθηγητή του «εγεννήθη ημίν ηγέτης», γιατί κήρυξε την καραντίνα ή και γιατί έκλεισε τα σύνορα της χώρας στον Έβρο. Καλά έκανε ο πρωθυπουργός και στις δύο περιπτώσεις, αλλά δεν είχε επιλογή ως προς το κλείσιμο των συνόρων, ενώ έτσι τον συμβούλεψαν οι ειδικοί για τον κορονοιό (η ορθότητα αυτής της απόφασης δεν έχει βέβαια τελεσίδικα κριθεί).
Ο κ. πρωθυπουργός έχει τουλάχιστον το υπόλοιπο της τετραετίας μπροστά του για να αναδείξει και να αποδείξει τις ηγετικές του ικανότητες. Δε μπορούν να το κάνουν αυτό με το έτσι θέλω τα ΜΜΕ, παρά τη δύναμη που διαθέτουν. Εκτός αν συνταχθούμε με την εκφρασμένη άποψη του διεθνούς μεγιστάνα των ΜΜΕ Ρούπερτ Μέρντοχ, ότι «οι δικτατορίες στο μέλλον θα γίνονται με τα ΜΜΕ». Είμαι βέβαιος ότι κάτι τέτοιο δεν είναι στις προθέσεις και στη σκέψη του κ. πρωθυπουργού. Ας μη βιάζονται λοιπόν κάποιοι, που μόνο κακό μπορεί να του κάνουν. Γράφω όμως αυτό το σημείωμα γιατί μια θολή ατμόσφαιρα περιβάλλει τους όρους «Ηγεσία» και «Ηγέτης» και το νόημά τους γενικά.
Το πρώτο στίγμα αυτής της θολούρας το προσέδωσε η ευρύτατη σύγχυση που επικρατεί γύρω από τις έννοιες Ηγεσία και Διοικητική (Μάνατζμεντ). Η σύγχυση αυτή, ελπίζω να γίνει κατανοητή από τη συνέχεια του κειμένου αυτού. Προηγουμένως όμως επισημαίνουμε, ότι μάνατζμεντ είναι μια σειρά από λειτουργίες, ενώ ηγεσία είναι ένα έμφυτο, ένα ιδιαίτερο προσόν που ενδυναμώνει το μάνατζμεντ αν συνυπάρξει μ’ αυτό. Ο δάσκαλός μου στο μάνατζμεντ στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, το ΝΥU, ο θεωρούμενος και ως «αρχιερέας» του σύγχρονου μάνατζμεντ, Πήτερ Ντράκερ, στο βιβλίο του «The Practice of Management” σελ. 158-160, ξεκαθαρίζει απόλυτα τη σχέση και τη διαφορά ανάμεσα στις έννοιες μάνατζμεντ και ηγεσία. Ανάμεσα στ’ άλλα γράφει :
Το μάνατζμεντ δεν μπορεί να δημιουργήσει ηγέτες. Μπορεί μόνο να δημιουργήσει τις συνθήκες υπό τις οποίες δυνητικές ηγετικές ικανότητες αναδεικνύονται. Μπορεί όμως και να στραγγαλίσει δυνητικές ηγετικές ικανότητες! Με άλλα λόγια, άλλο «Μάνατζμεντ» και άλλο «Ηγεσία». Γιατί, όπως λέει ο Ντράκερ: Δεν υπάρχει υποκατάστατο της ηγεσίας… η ηγεσία δεν μπορεί να δημιουργηθεί… να διδαχτεί ή να μαθευτεί.
Στην αρχαία Ελλάδα και στο αρχαίο Ισραήλ, λέει, γνώριζαν όλα όσα έπρεπε να γνωρίζουν για την ηγεσία. Ο όγκος των βιβλίων, των άρθρων και των διαλέξεων περί ηγεσίας που κυκλοφορούν κάθε χρόνο, πολύ λίγα έχουν προσθέσει στο αντικείμενο της ηγεσίας, που δεν ήταν ήδη πολύ παλιό όταν μίλαγαν γι’ αυτό οι προφήτες και όταν έγραφε γι’ αυτό ο Αισχύλος! Το πρώτο συστηματικό βιβλίο, περί ηγεσίας το «Κύρου Παιδεία» του Ξενοφώντα – καθόλου μέτριος ηγέτης ο ίδιος – εξακολουθεί να είναι, λέει, το καλύτερο βιβλίο πάνω στο αντικείμενο αυτό!
Δυόμισι χιλιάδες χρόνια ερευνών, μελετών, διαλέξεων και συμβουλών έκτοτε δεν φαίνεται να έχουν αυξήσει την… προμήθεια ηγετών στον κόσμο σε κάποιο ικανοποιητικό βαθμό, ούτε βοήθησαν τους ανθρώπους να μάθουν πώς να γίνουν ηγέτες. Γιατί, απλώς, ηγεσία δεν σημαίνει μια προσωπικότητα που μαγνητίζει, δεν είναι η ικανότητα να κάνει κάποιος φίλους ή να επηρεάζει τους ανθρώπους…. Ηγεσία είναι η ανύψωση της θέασης προς υψηλότερα σημεία, η ανύψωση της ικανότητας ενός ανθρώπου σε υψηλότερο επίπεδο, η οικοδόμηση της προσωπικότητας ενός ανθρώπου πέρα από τα φυσικά της όρια. Με ευχές δεν γίνεται κάποιος ηγέτης, στην πράξη μπορεί να γίνει.
Στο βιβλίο του ο ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ, που θέτει τα θεμέλια της διοικητικής επιστήμης (βλέπε άρθρο μου με τίτλο «Ο Ξενοφών μάς δίδαξε από τον 4ο π.Χ. αιώνα το σύγχρονο Μάνατζμεντ», ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ, 24/2/1983), ο Ξενοφών διαστέλλει ανάμεσα στην ικανότητα διοίκησης και την ηγεσία, της οποίας, ειρήσθω εν παρόδω, δίνει και τον ορισμό ως «το εθελόντων άρχειν»! Λέει λοιπόν ο Ξενοφών για τον έχοντα το «χάρισμα» της ηγεσίας, «ου γαρ πάνυ μοι δοκείν τούτο το αγαθόν ανθρώπινον είναι, αλλά θείον, το εθελόντων άρχειν». Είναι δηλ. ‘θείο δώρο’ να μπορεί να ηγείται κάποιος ανθρώπων με τη θέλησή τους και καταδικάζει την τυραννική εξουσία πάνω στους ανθρώπους παρά τη θέλησή τους σαν έργο ανθρώπων για τους οποίους επιφυλάσσει την τύχη του Τάνταλου.
Συνδυάζοντας τα παραπάνω, θα πρέπει να δεχτούμε, ότι η ηγεσία είναι στη βάση της ένα έμφυτο προσόν, ένα χάρισμα, μια έμφυτη ικανότητα που δεν διδάσκεται, δεν μαθαίνεται και δεν είναι ένα σύνολο ιδιοτήτων, ικανοτήτων και προσόντων. Αυτά πρέπει να τα διαθέτει ένας μάνατζερ. Ο ηγέτης, κατά τον Ξενοφώντα, «δύναται τοιαύτα λέγειν και ποιείν ώστε ακονάν τας ψυχάς των ανθρώπων επί το εθέλοντάς ποιείν». Αυτό προϋποθέτει, ότι ο ηγέτης είναι προικισμένος και με το προνόμιο της αρετής (σοφία, σωφροσύνη, ανδρεία κατά Αριστοτέλη) και αυτό το προνόμιο φαίνεται ότι διέθετε και ο Κύρος, την παιδεία του οποίου ο Ντράκερ θαυμάζει και η οποία προκύπτει μέσα από το βιβλίο του Ξενοφώντα «Κύρου Παιδεία». Η μεγαθυμία, η μεγαλοσύνη, η γενναιοδωρία χαρακτηρίζουν την στάση του Κύρου απέναντι στον ηττηθέντα Κροίσο, του οποίου χάρισε τη ζωή και την ελευθερία, την οικογένεια, τους φίλους και τους δούλους και τα υπάρχοντα και μάλιστα στην πρώτη τους συνάντηση στο ανάκτορο του Κροίσου στις Σάρδεις μετά την κατάληψή τους από τους Πέρσες, τον ρώτησε αν είχε κάποια συμβουλή να του δώσει!
Οι ηγέτες, όταν κατέχουν μια θέση ευθύνης, δεν είναι για τα μικρά ή για τα αυτονόητα, για τα εύκολα, για έργα που μπορούν να κάνουν πολλοί. Είναι για τα δύσκολα, για τα μεγάλα και για τα αδύνατα που τα κάνουν δυνατά. Το έμφυτο προσόν της ηγεσίας πολλαπλασιάζει τη δύναμη της διοικητικής ικανότητας. Και είναι σπάνιο, αφού δεν διδάσκεται, δηλ. δεν πολλαπλασιάζεται. Είναι δε σπανιότερο ανάμεσα στους σύγχρονους πολιτικούς, οι οποίοι αναπτύσσονται μέσα σ’ ένα πολιτικό πλαίσιο εξουσιολαγνείας, κομματοκρατίας, συμφέροντος των ιδίων και των ημετέρων, μικροψυχίας στην αντιμετώπιση των αντιπάλων και εκτεταμένης χρήσης επικοινωνιακών στρατηγικών, ορισμένες από τις οποίες εγγίζουν τα όρια ακόμα και του γκεμπελισμού. Που κυβερνούν με νοοτροπία άρχοντα, ή ηγεμόνα και μάλιστα …παντοκράτορα, όπως οι Έλληνες πρωθυπουργοί, σύμφωνα, δυστυχώς και με το νόμο! Ή οι Πρόεδροι των ΗΠΑ, όπως ο κ. Τραμπ….
Οι ηγέτες δεν διορίζονται, δεν δημιουργούνται. Αναδεικνύονται και μάλιστα σπάνια, μέσα σε ένα δημοκρατικό σύστημα διοίκησης που… τους επιτρέπει να αναδεικνύονται μέσα από ένα σύνολο ανθρώπων, όταν όλοι οι άλλοι αποδέχονται ότι δεν μπορούν να είναι αυτοί και τους ακολουθούν με τη θέλησή τους.
*O Δρ Θανάσης Φροντιστής είναι Οικονομολόγος-Συγγραφέας (a.frontistis@gmail.com)