Τι είναι ο χρόνος;
Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν μάς έμαθε ότι ο χρόνος δεν κυλά το ίδιο για όλους. Σε επιστολή του στη χήρα του φίλου του Ιταλοελβετού μηχανικού Μικέλε Μπέσο τον Μάρτιο του 1955 ανέφερε: «… Τώρα, για μια ακόμη φορά, προηγήθηκε ελαφρώς από μένα στην αποχώρησή του από αυτόν τον παράξενο κόσμο. Για ανθρώπους σαν κι εμάς που πιστεύουμε στη φυσική, ο διαχωρισμός παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος έχει μονάχα τη σημασία μιας εξαιρετικά επίμονης, πράγματι, ψευδαίσθησης».
Ο Αϊνστάιν υπονοούσε ότι ο χρόνος δεν είναι το κλασικό βέλος. Το μέλλον δεν γεννιέται όταν περνάει ο χρόνος, απλά εμείς το ανακαλύπτουμε. Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον συνυπάρχουν. Απλά, οι ανθρώπινες αισθήσεις δεν μπορούν να το αντιληφθούν.
Παρ’ όλα αυτά, για τους περισσότερους από εμάς, ο χρόνος είναι ένα βέλος που πάει πάντα μπροστά. Γεννιόμαστε, μεγαλώνουμε, γερνάμε και πεθαίνουμε.
Στις ανεπτυγμένες χώρες στις οποίες συγκαταλέγεται η Ελλάδα, ο πληθυσμός γερνάει. Αυτό συμβαίνει αφενός γιατί λιγότερα παιδιά γεννιούνται ανά γυναίκα και αφετέρου γιατί οι άνθρωποι ζουν περισσότερο. Ακόμη κι αν ληφθεί υπόψη η μετανάστευση στις μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου, ΗΠΑ, Κίνα, ΕΕ, Ιαπωνία και Ινδία, το ποσοστό του πληθυσμού πάνω από τα 65 προς εκείνους μεταξύ 15 και 64 ετών ανεβαίνει διαρκώς. Μόνο η Ινδία εμφανίζει καλύτερη εικόνα.
Γιατί είναι σημαντικό; Κατά τη διάρκεια της ζωής ενός μέσου ανθρώπου στον ανεπτυγμένο κόσμο, οι δαπάνες ακολουθούν ένα συγκεκριμένο μοτίβο. Δαπανούμε περισσότερα τα χρόνια που φτιάχνουμε οικογένεια, ανατρέφοντας παιδιά, καθώς αγοράζουμε σπίτι, αυτοκίνητο κ.λπ. Οι δαπάνες αρχίζουν να υποχωρούν σταδιακά από ένα σημείο και πέρα, καθώς κάνουμε οικονομία για τα συντάξιμα χρόνια. Κατά τη συνταξιοδότηση, οι δαπάνες μας μειώνονται, μέχρις ότου υπάρξει κάποια αύξηση των δαπανών για υγεία προς το τέλος της ζωής μας.
Αυτό το μοτίβο έχει συνέπειες καθώς καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την πορεία της οικονομίας σε βάθος χρόνου. Δεν είναι τυχαίο ότι οι αποκαλούμενοι Baby Boomers -τα άτομα που γεννήθηκαν μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960- καθόρισαν την πορεία των ανεπτυγμένων οικονομιών τις προηγούμενες δεκαετίες. Οι δαπάνες των Baby Boomers εκτιμάται ότι έφθασαν στο ζενίθ τους κοντά στη Μεγάλη Ύφεση του 2008 και μετά άρχισαν να υποχωρούν. Αυτή η περίοδος συνέπεσε με τη σπεκουλαδόρικη φρενίτιδα των αγορών.
Με τα δημογραφικά να επιδεινώνονται στις ανεπτυγμένες χώρες και κάποιες αναδυόμενες, μια από τις μηχανές της οικονομικής ανάπτυξης θα υπολειτουργεί. Στα δημογραφικά θα πρέπει να συνυπολογισθεί το τεράστιο δημόσιο και ιδιωτικό χρέος που δημιουργήθηκε τις δύο τελευταίες δεκαετίες. Ο συνδυασμός γηράσκοντος πληθυσμού και υψηλού χρέους οδηγεί σε χαμηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης μακροπρόθεσμα. Αν σ’ αυτούς τους δύο παράγοντες προσθέσουμε τις επιπτώσεις της αποπληθωριστικής τεχνολογίας, η συνισταμένη δίνει αποπληθωρισμό ή τουλάχιστον χαμηλό πληθωρισμό σε βάθος χρόνου.