Η δεύτερη ημέρα του συνεδρίου «ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗ: 50 Χρόνια Μετά», το οποίο συνδιοργανώνουν η «Καθημερινή», το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), το Οικονομικό Φόρουμ Δελφών και το Ελληνικό Παρατηρητήριο του London School of Economics και διεξάγεται από τις 29 Φεβρουαρίου έως τις 2 Μαρτίου στην Εθνική Πινακοθήκη, ολοκληρώθηκε με την ομιλία του καταξιωμένου Καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης Mark Mazower, την οποία προλόγισε η Δημοσιογράφος της «Καθημερινής» Μαργαρίτα Πουρνάρα.
Ο κ. Mazower ξεκίνησε την τοποθέτησή του λέγοντας ότι η πρόσκληση να συμμετάσχει στο συνέδριο είναι τιμητική, «αλλά ως ιστορικός δεν ξέρω αν είναι όνειρο ή εφιάλτης μια τόσο διακεκριμένη ομήγυρη». «Πολλοί από εσάς ήσασταν εκεί, ενώ εγώ δεν ήμουν», επισήμανε για τα γεγονότα των τελευταίων 50 ετών στην Ελλάδα. «Από την άλλη πλευρά, κάτι που έμαθα όλα αυτά τα χρόνια είναι ότι άλλο είναι να θυμάσαι την ιστορία και άλλο να τη σκέφτεσαι. Και αυτό είναι το έργο του ιστορικού. Να σκέφτεται το παρελθόν».
Κάνοντας μια αναδρομή στη γέννηση και εξέλιξη του όρου «μεταπολίτευση», που «εξαρχής είχε ένα αμφιλεγόμενο νόημα», υπενθύμισε ότι η πρώτη μεταπολίτευση είχε ήδη συμβεί πριν από την πτώση της Χούντας.
«Το 1973 ο Παπαδόπουλος είχε πάει στο ραδιόφωνο για να ανακοινώσει την επαναστατική μεταπολίτευση της 1ης Ιουνίου. Με αυτόν τον τρόπο ανέφερε ότι καταργήθηκε από τη Χούντα η μοναρχία και ξεκινούσε ο ίδιος μια αποτυχημένη προσπάθεια απελευθεροποίησης. Έναν χρόνο αργότερα άρχισε ο κόσμος να αναφέρεται στον όρο αυτό για την πτώση της δικτατορίας. Και όταν το φθινόπωρο του 1974 αναφέρθηκε στη στιγμή της μεταπολίτευσης ο Καραμανλής, το έκανε με θετική έννοια. Όμως ο «Ριζοσπάστης» σε κύριο άρθρο του έγραφε για δύο μήνες μεταπολίτευσης που έδειξαν σαφώς ότι οι αντιδραστικές δυνάμεις καταφέρνουν να προσαρμόζονται». Καθώς περνούσαν τα χρόνια, το εύρος και το τέλος της μεταπολίτευσης άρχισαν να μετατοπίζονται, παρατήρησε.
Ο κ. Mazower αναφέρθηκε επίσης στις διαφορές της Χούντας από άλλα ολοκληρωτικά καθεστώτα της Ευρώπης. «Μάλλον προέκυψε από το εσωτερικό και αντικατόπτριζε την αυταρχική κουλτούρα των στρατιωτικών της εποχής και ίσως το γεγονός ότι ποτέ δεν έγινε η μετάβαση από τον μονοκομματικό ολοκληρωτισμό. Ο φασισμός του 1926 και του Τρίτου Ράιχ δεν είχε καμία σχέση με αυτό. Η Χούντα διήρκεσε μόνο εφτά χρόνια, σε σχέση με τις δύο δεκαετίες του Μουσολίνι και τις τρεις δεκαετίες του Φράνκο. Κι έτσι, μέχρι το 1974 ήταν πολύ ρηχές οι ρίζες της στην ελληνική κοινωνία. Ακόμα και τότε, όμως, δεν ήταν εύκολο να ανατραπεί και η πτώση της συνέβη μέσω μιας πολεμικής ήττας».
Κατά την άποψη του κ. Mazower, το καλοκαίρι του 1974 συνέβη μια πολιτική κρίση με την πραγματική έννοια του όρου, δηλαδή ήρθε η στιγμή που οι πολιτικές αποφάσεις είχαν σημασία. «Η απόφαση του Κωνσταντίνου Καραμανλή να επιτρέψει στον εαυτό του να ορκιστεί πρωθυπουργός από τον τελευταίο πρόεδρο της Χούντας έδειξε ένα κάπως αδίστακτο πνεύμα ρεαλισμού». Πίσω από τον ρεαλισμό αυτόν υπήρξε η κατανόηση που είχε αποκτήσει ο Καραμανλής, γιατί η εξορία ήταν μια σημαντική εμπειρία μάθησης γι’ αυτόν. «Έδειξε πόσο είχε καταλάβει τη ριζική αλλαγή του τοπίου της Ελλάδας που έπρεπε να αναμορφωθεί». Δεν έπρεπε να θάψει μόνο την 7ετή κληρονομιά της Χούντας – η χώρα ζούσε με μια αμφισβητούμενη συνταγματική τάξη για πολύ περισσότερο καιρό.
Σε ό,τι αφορά την έλευση του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία, διαπίστωσε ότι ο θριαμβος του το 1981 ήταν «ίσως η πιο σημαντική απόδειξη της κλίμακας της αλλαγής». «Στις αρχές της δεκαετίας του ’80 η Ελλάδα ήταν μία χώρα που συσκέφθηκε με την ιστορία και πέρασε πέρα από τα σχίσματα της δεκαετίας του 1940». Ο κ. Mazower παρατήρησε επίσης ότι στη Μεταπολίτευση η χώρα ξεπέρασε τις πολώσεις του παρελθόντος. «Αυτά τα 50 χρόνια είναι η πρώτη περίοδος στην ιστορία της Ελλάδας που ο μέσος χρόνος ζωής μιας κυβέρνησης ξεπέρασε τα δύο χρόνια. Μέχρι τότε είχαμε κυβερνήσεις που διαρκούσαν ένα έτος».
Σύμφωνα με τον κ. Mazower, οι δύο βασικοί τρόποι με τους οποίους αντιλαμβανόμαστε τη Μεταπολίτευση είναι, πρώτον, ως ένα επίτευγμα πολιτικό και συνταγματικό. Εύλογα θεωρείται κάτι πολύ θετικό. Δεύτερον, ως καταλύτη για έναν ευρύτερο κοινωνικο-οικονομικό μετασχηματισμό της χώρας. Οι πολιτικοί αυτής της περιόδου έχουν αποδειχθεί σθεναροί και ικανοί να επιβιώσουν. «Η πρόκληση στο μέλλον είναι να δείξουν ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν τον πόνο που έχουν επιφέρει οι διαδοχικές κρίσεις».