«Υποχρεούνται οι κάτοικοι να μένουν εις τα ίδια». Στο Άρθρο 285 του νομοθετήματος «περί υγειονομικών διατάξεων» που εξέδωσε ο Ιωάννης Καποδίστριας τον Αύγουστο 1828, αποτυπώνεται με αυτή τη διατύπωση η πρώτη απόφαση περιορισμού κυκλοφορίας πολιτών λόγω επιδημίας στην ιστορία του ελληνικού κράτους. Τότε έγινε για τον περιορισμό εξάπλωσης της πανώλης.
«Εμείς σήμερα το λέμε lockdown. Κλείνουν κι όλα τα μαγαζιά, εκτός από τα σούπερ μάρκετ της εποχής, που είναι τα παντοπωλεία και τα καταστήματα που πουλάνε τρόφιμα», είπε ο καθηγητής πνευμονολογίας-λοιμωξιολογίας του ΑΠΘ Ιωάννης Κιουμής, παρουσιάζοντας το ιστορικό της επιδημίας πανώλης που χτύπησε την Ύδρα, τις Σπέτσες και άλλες περιοχές του νεοσύστατου τότε ελληνικού κράτους, στη διάρκεια εκδήλωσης που διοργάνωσε ο Δήμος Ευόσμου - Κορδελιού, με αφορμή την επέτειο 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης.
Η σύγκριση με την επιδημία του κορωνοϊού, δύο αιώνες μετά, αναδεικνύει μια σειρά από εκπληκτικές ομοιότητες. Παρά την εξέλιξη της επιστήμης και τις προφανείς διαφορές σε ιατρικές δυνατότητες και τεχνικά μέσα, η γενική αρχή είναι σχεδόν ταυτόσημη, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τον περιορισμό της εξάπλωσης. Και τότε και τώρα, περιλαμβάνει καραντίνα, μέτρα περιορισμού κυκλοφορίας, κλείσιμο εμπορίου και εκκλησιών, απομόνωση ασθενών, ιχνηλάτηση επαφών, επιτροπές ειδικών, μέσα απολύμανσης. Μέτρα που προκαλούν διαχρονικά και κοινωνικές αντιδράσεις.
Η επιδημία πανώλης ξέσπασε αρχικά στην Ύδρα τον Απρίλιο του 1828, μόλις τρεις μήνες μετά την άφιξη του Καποδίστρια στο Ναύπλιο. Ως γιατρός και ο ίδιος, ο πρώτος κυβερνήτης της ελεύθερης Ελλάδας αντιλήφθηκε άμεσα τη σοβαρότητα της κατάστασης και έλαβε μια σειρά από μέτρα για τον περιορισμό και την αντιμετώπιση της υγειονομικής κρίσης.
Η εμφάνιση της νόσου συνδέεται με την Αίγυπτο και σχετίζεται με δύο ανεξάρτητα γεγονότα: με το πλοίο «Αφροδίτη» που μετέφερε αιχμαλώτους από την Αίγυπτο, καθώς και με την εκδήλωση πανώλης στα στρατεύματα του Ιμπραήμ, που παρέμεναν στην Πελοπόννησο μετά τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου.
Όπως είπε ο καθηγητής, διευθυντής της Κλινικής Αναπνευστικής Ανεπάρκειας του νοσοκομείου «Γ. Παπανικολάου» της Θεσσαλονίκης, ο Καποδίστριας έδρασε άμεσα και έστειλε στην Ύδρα τους γιατρούς Σπυρίδωνα Καλογερόπουλο και Αναστάσιο Λόντο, ενώ στο νησί συγκροτήθηκε πενταμελής επιτροπή από προκρίτους. Η Ύδρα τέθηκε σε καραντίνα 50 ημερών. Σε τετρασέλιδη επιστολή του προς τον Καποδίστρια, ο Καλογερόπουλος τον ενημέρωνε για την υγειονομική κατάσταση στην Ύδρα αλλά και στις Σπέτσες, όπου είχε μεταφερθεί η νόσος, καθώς και για τα πρώτα μέτρα που έλαβε για τον περιορισμό της επιδημίας:
- να απομακρυνθούν από την πόλη και να μπουν σε καθαρτήριο οι οικογένειες όσων είχαν νοσήσει
- να οριστούν συγκεκριμένοι «μόρτηδες» που θα θάβουν τους νεκρούς από τη νόσο και θα απολυμαίνουν τα σπίτια τους. «Μόρτηδες» ήταν όσοι είχαν επιβιώσει από την πανώλη και είχαν αποκτήσει ανοσία, όπως εξήγησε ο κ. Κιουμής.
- να υπάρχει ισχυρή επαγρύπνηση στις επαφές των συγγενών των νοσούντων σε δημόσιους χώρους
- να κλείσουν οι εκκλησίες
- να καίγονται τα ρούχα όσων είχαν πεθάνει από τη νόσο
- όσοι ήταν ύποπτοι ότι είχαν τη νόσο αλλά δεν την είχαν εκδηλώσει, να μείνουν σε καραντίνα για 50 μέρες.
Τα μέτρα και ο γάμος του γιου του Κολοκοτρώνη
Ο Καποδίστριας, με τη σειρά του, αποφασίζει να θέσει σε 40ήμερη καραντίνα την Ύδρα και τις Σπέτσες. Διορίζει Γενικό Έφορο Υγείας τον Α. Λόντο και του διαθέτει οικονομική και ναυτική υποστήριξη που αναλαμβάνει την εκτέλεση των οδηγιών και δίνει αναφορά στην κυβέρνηση. Ως βοηθός Γενικός Έφορος Υγείας διορίζεται ο Ν. Καλογερόπουλος, ενώ συστήνονται έκτακτες Επιτροπές (Νομαρχίες) στην Πελοπόννησο. Ένα μικρό πολεμικό πλοίο, υπό την Επιτροπή Ναυτικών στον Πόρο, αναλαμβάνει να κάνει περιπολίες. Έκτακτες Επιτροπές Υγείας εγκαθίστανται σε Αίγινα, Πόρο και Ναύπλιο, με υποχρεωτική συμμετοχή γιατρών και αποστολή την επαγρύπνηση για πιθανή διασπορά της νόσου. Ο Κ. Φαβιέρος εντέλλεται να πραγματοποιήσει ναυτικό αποκλεισμό των νήσων.
Απευθυνόμενος προς τους κατοίκους του Ναυπλίου, όπου δεν είχε φτάσει (και τελικά δεν έφτασε ποτέ) η επιδημία, ο κυβερνήτης κάνει γνωστό το πρόβλημα που υπάρχει στα δύο νησιά του Αργοσαρωνικού, ενημερώνει πως θα μεταβεί ο ίδιος στις πληγείσες περιοχές και προαναγγέλλει πως θα παρθούν αυστηρά μέτρα για την πρόληψη της μετάδοσης σε άλλα νησιά και ηπειρωτικές περιοχές της Ελλάδας. Παράλληλα, διατάσσει τον Έκτακτο Επίτροπο Αργολίδας να οργανώσει ένα σύστημα υγειονομικής αστυνομίας και τον εφοδιάζει με όλες τις απαραίτητες οδηγίες και εξουσίες για να εφαρμόσει αυστηρά το σύστημα αυτό, εωσότου υπάρξει η βεβαιότητα ότι η επιδημία δεν θα μπορέσει να εισέλθει στην πόλη. Καλεί τους κατοίκους της τότε πρωτεύουσας να προσαρμοστούν σε όλα τα μέτρα που ο Έκτακτος Επίτροπος έλαβε και θα λάβει στο θέμα αυτό. «Οι περιστάσεις είναι πολύ δύσκολες αλλά δεν είναι πιο δυνατές από την εμπιστοσύνη μας στον Θεό», αναφέρει.
Το ίδιο διάστημα, ο κυβερνήτης ζήτησε από τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη να αναβάλει τον γάμο του γιου του, καθώς οι θρησκευτικές εκδηλώσεις και πομπές θα ευνοούσαν την ανάμιξη των κατοίκων του Ναυπλίου με άλλων περιοχών και τον κίνδυνο μετάδοσης.
Τους επόμενους μήνες η επιδημία επεκτάθηκε, εκτός από Ύδρα και Σπέτσες, στον Πόρο, στη Χαλκίδα, στα Μέγαρα, στα Καλάβρυτα και στην Αργολίδα. Λόγω της επέκτασης και στην ηπειρωτική Ελλάδα και δη στην Πελοπόννησο, ο κυβερνήτης ανέθεσε στον αδελφό του, Βιάρο Καποδίστρια, ρόλο υγειονομικού επιτρόπου για την τήρηση των μέτρων, με επιχορήγηση 60.000 γρόσια, ποσό πολύ μεγάλο για την εποχή, δεδομένων και των πενιχρών οικονομικών του νεοσύστατου ελληνικού κράτους.
Το νομοθέτημα για το «lockdown»
Αργότερα, τον Αύγουστο, και ενώ η πανδημία βρίσκεται σε ύφεση, ο Καποδίστριας εκδίδει το νομοθέτημα «περί υγειονομικών διατάξεων», το οποίο στο Άρθρο 285, αναφέρει πως σε περίπτωση κάποιας πόλης ή χωριού που είναι ύποπτα λοιμού, λαμβάνονται αμέσως τα παρακάτω μέτρα:
- Υποχρεούνται οι κάτοικοι να μένουν εις τα ίδια
- Εμποδίζεται πάσα θρησκευτική τελετή
- Δεν σημαίνονται οι κώδωνες
Εκτός από τις εκκλησίες, κλείνουν τα μαγαζιά, εκτός από αυτά που πωλούν τρόφιμα. Επίσης, σύμφωνα με τον καθηγητή, ορίζεται ότι σε κάθε συναλλαγή με χρήματα, αυτά πρέπει να μπαίνουν σε ένα βάζο με ξίδι για να απολυμανθούν πριν αλλάξουν χέρια, ενώ απαγορεύεται η πώληση ζεστού ψωμιού, γιατί θεωρούσαν πως με αυτό μεταδιδόταν η νόσος.
Τα μέτρα προκάλεσαν και τότε κοινωνικές αντιδράσεις, κυρίως από τους εμπόρους, οι οποίοι ζητούσαν τη χαλάρωσή τους γιατί είχαν πληγεί οικονομικά. Σε μια προσπάθεια να τις κατευνάσει, ο Καποδίστριας ζήτησε διάλογο και συνεννόηση με τους εμπόρους, διατηρώντας ωστόσο την ισχύ των μέτρων και επεκτείνοντάς τα ως τα παράλια της Αττικής και το ελληνικό τμήμα του Παγασητικού Κόλπου.
Η ύφεση της επιδημίας τον Αύγουστο του 1828 οδήγησε στη χαλάρωση και άρση των μέτρων, αλλά μερικούς μήνες μετά, τον Οκτώβριο ή τον Δεκέμβριο, σύμφωνα με διαφορετικές πηγές, η νόσος επανέκαμψε σε περιοχές όπως το Διακοφτό, τα Καλάβρυτα και το χωριό Βραχνί, το οποίο μπήκε σε αυστηρή καραντίνα, μέχρι την οριστική υποχώρηση της επιδημίας.