Το υψηλό ποσοστό των μη εξυπηρετούμενων επιχειρηματικών δανείων, είτε εντός είτε εκτός τραπεζικών ισολογισμών, και η πυκνότητα των εταιρειών «ζόμπι» αποτελούν σημαντικές προκλήσεις για την ελληνική οικονομία, επισημαίνει ανάλυση του ΙΟΒΕ.
Τα επιχειρηματικά Μη Εξυπηρετούμενα Ανοίγματα (ΜΕΑ) και ο αριθμός των επιχειρήσεων «ζόμπι» στην Ελλάδα κατέγραψαν σημαντική μείωση μετά την κορύφωσή τους το 2015 και 2013 αντίστοιχα, παραμένουν ωστόσο σε υψηλά επίπεδα, ειδικά σε επιμέρους τομείς δραστηριότητας.
Η ανάλυση στην περίπτωση της ελληνικής οικονομίας επιβεβαιώνει ευρήματα της διεθνούς βιβλιογραφίας ότι η παρατεταμένη παρουσία κόκκινων επιχειρηματικών δανείων και εταιρειών «ζόμπι» αποτελούν εμπόδιο στις προοπτικές επενδύσεων και απασχόλησης, ενώ επιδρούν αρνητικά στην παραγωγικότητα και την αποτελεσματική κατανομή των πόρων.
Οι επιδράσεις είναι τόσο άμεσες σε επίπεδο εταιρείας, όσο και ευρύτερες σε επίπεδο συνολικής οικονομίας, καθώς διαχέονται σε υγιείς επιχειρήσεις του κάθε τομέα οικονομικής δραστηριότητας, πλήττοντας έτσι τον υγιή ανταγωνισμό στις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών.
Περιγραφική ανάλυση των ΜΕΑ και των εταιρειών «ζόμπι»
Στο πλαίσιο της περιγραφικής ανάλυσης, αναδεικνύεται η υψηλή θετική συσχέτιση στις τάσεις μεταξύ των επιχειρηματικών ΜΕΑ και του αριθμού των εταιρειών «ζόμπι» στην ελληνική οικονομία κατά την περίοδο 2002-2021. Αφενός, γίνεται διακριτή ανάλυση των ΜΕΑ ανά τομέα, τόσο εντός όσο και εκτός τραπεζικών ισολογισμών, ενώ παρουσιάστηκαν συγκεντρωτικά στοιχεία για το ύψος των εξασφαλίσεων των ΜΕΑ.
Αφετέρου, καταγράφεται η τάση στον αριθμό των εταιρειών «ζόμπι» ανά τομέα, καθώς και ο βαθμός συγκέντρωσης κεφαλαίου στις εταιρείες αυτές ως ποσοστό του συνολικού παγίου κεφαλαίου κάθε τομέα.
Αναλύονται δεδομένα για το ύψος των κόκκινων δανείων προς Μη Χρηματοπιστωτικές Επιχειρήσεις (ΜΧΕ), που βρίσκονται είτε στους τραπεζικούς ισολογισμούς είτε εκτός τραπεζικών ισολογισμών και υπό διαχείριση των «servicers», στο σύνολο της οικονομίας καθώς και ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας.
Τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια στους ισολογισμούς των τραπεζών έχουν υποχωρήσει κατά 85% την περίοδο 2016-2022, από €58 δισ. (47,0% του συνόλου των δανείων προς ΜΧΕ) το 2015 στα €8,9 δισ. (8,1%) το 2022.
H μεγάλη υποχώρηση των ΜΕΑ οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε διαγραφές, πωλήσεις και τιτλοποιήσεις κατά την περίοδο 2016-2022 και σε μικρότερο βαθμό σε οργανική βελτίωση. Έτσι, το μεγαλύτερο απόθεμα από τα ΜΕΑ που μετακινήθηκε εκτός τραπεζικών ισολογισμών βρίσκεται υπό τη διαχείριση των servicers και ανερχόταν σε €33,4 δισ. στο τέλος του 2022. Ως αποτέλεσμα, τα επιχειρηματικά ΜΕΑ στο σύνολο της οικονομίας έχουν υποχωρήσει μόνο κατά 28% την περίοδο 2016-2022, σε περίπου €42 δισ. το 2022.
Είναι γενικά γνωστό στη βιβλιογραφία ότι η ύπαρξη κόκκινων δανείων στις τράπεζες προκαλεί αρνητική επίδραση στους ρυθμούς πιστωτικής επέκτασης, ενώ αντίστοιχα η μείωση των κόκκινων δανείων απελευθερώνει πόρους που τονώνουν την πιστωτική επέκταση. Στη βάση των βιβλιογραφικών εκτιμήσεων (Tölö and Virén, 2021), η καταγεγραμμένη μείωση των ΜΕΔ στα βιβλία των τραπεζών κατά 40 π.μ. και πλέον, σωρευτικά την περίοδο 2016-2023, συνεπάγεται ότι οδήγησε σε αύξηση των καθαρών ροών επιχειρηματικών δανείων κατά περίπου €8 δισ. εκ των €22,5 δισ. (36% της πιστωτικής επέκτασης) που καταγράφηκαν την ίδια περίοδο.
Ωστόσο, η προσέγγιση αυτή δεν διαφοροποιεί τις επιδράσεις μεταξύ οργανικής (διευθετήσεις, αποκατάσταση εξυπηρέτησης) και μη οργανικής (πωλήσεις, τιτλοποιήσεις) μείωσης των κόκκινων δανείων, οπότε και η παρακάτω ανάλυση επικεντρώνεται στο θέμα των μη εξυπηρετούμενων υποχρεώσεων από τη σκοπιά των επιχειρήσεων.
Tα ΜΕΑ απορροφούν ένα σημαντικό μερίδιο χρηματοοικονομικών και φυσικών πόρων στην οικονομία μέσω των εξασφαλίσεων. Το ύψος των εξασφαλίσεων, που αφορά σε όρους αξίας κυρίως (κατά 85%) σε επαγγελματικά (53%) και οικιστικά ακίνητα (32%) και σχετίζεται στενά με το επίπεδο του ποσοστού ανάκτησης των ΜΕΑ, αγγίζει τα €19,8 δισ.,ή 47% των συνολικών ΜΕΑ, ενώ ως ποσοστό του ΑΕΠ βρίσκεται στο 9,5%.
Συνεπώς, η ταχύτερη διευθέτηση των προβληματικών δανείων δύναται να αποδεσμεύσει σημαντικούς χρηματοοικονομικούς και φυσικούς πόρους και η ανακατανομή που θα προκύψει προς πιο παραγωγικές κατευθύνσεις είναι δυνατό να συμβάλει σε ταχύτερη οικονομική μεγέθυνση.
Παράλληλα, παρουσιάζεται η διαχρονική εξέλιξη του ποσοστού επιχειρήσεων «ζόμπι» στην ελληνική οικονομία, στη βάση διεθνώς προτεινόμενων κριτηρίων. Το εκτιμώμενο ποσοστό των επιχειρήσεων «ζόμπι» εμφάνισε αύξηση από το 10% έως το 18,6% στο χρονικό διάστημα 2005-2013 και αποκλιμάκωση έκτοτε, έως και 8,9% το 2022.
Σε σχέση με την τάξη μεγέθους των επιχειρήσεων βάσει κύκλου εργασιών, παρατηρείται υψηλότερο ποσοστό «ζόμπι» επιχειρήσεων στις πολύ μικρές επιχειρήσεις, με την τάση να είναι πτωτική μετά το 2013 σε όλες τις τάξεις μεγέθους. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στην περίοδο 2005-2016, το ποσοστό των επιχειρήσεων «ζόμπι» ήταν υψηλότερο στις επιχειρήσεις μεγάλου μεγέθους σε σχέση με τις μικρομεσαίες, που συνάδει ωστόσο με ευρήματα της διεθνούς βιβλιογραφίας.
Η κλαδική ανάλυση της εξέλιξης των εταιρειών «ζόμπι» αποτυπώνει υψηλότερη διαχρονικά πυκνότητα «ζόμπι» από τον μέσο όρο της οικονομίας στις Κατασκευές, στα Καταλύματα και Εστίαση και στη Διαχείριση Ακίνητης Περιουσίας.
Παράλληλα, ο βαθμός συγκέντρωσης παγίου κεφαλαίου σε εταιρείες «ζόμπι» ήταν υψηλότερος του μέσου όρου της οικονομίας σε τομείς όπως η Μεταποίηση, η Ενέργεια, η Μεταφορά και Αποθήκευση, η Ενημέρωση και Επικοινωνία, η Διαχείριση Ακίνητης Περιουσίας, οι Επαγγελματικές και Τεχνικές Δραστηριότητες.
Εξετάζοντας το ύψος των υποχρεώσεων προς τράπεζες των ΜΧΕ, ο τομέας των Κατασκευών εμφανίζει συστηματικά τις υψηλότερες υποχρεώσεις από επιχειρήσεις «ζόμπι», ειδικότερα από το 2008 και μετά, οπότε ξέσπασε η διεθνής χρηματοοικονομική κρίση. Επίσης, παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι οι επιχειρήσεις «ζόμπι» στους τομείς της Μεταποίησης και του Εμπορίου εμφάνιζαν συστηματικά αξιοσημείωτο ύψος υποχρεώσεων προς τις τράπεζες.
Η επίδραση των εταιρειών «ζόμπι» στην οικονομία
Με χρήση οικονομετρικών υποδειγμάτων, εκτιμάται πως η πυκνότητα σε αριθμό και η συγκέντρωση κεφαλαίου («συμφόρηση» ή “congestion”) σε εταιρείες «ζόμπι» επιδρούν στις υγιείς επιχειρήσεις, στο σύνολο αλλά και σε επιμέρους τομείς της επιχειρηματικής οικονομίας. Συγκεκριμένα, εξετάζεται η επίδραση της αύξησης του ποσοστού του κεφαλαίου που συσσωρεύεται σε «ζόμπι» επιχειρήσεις στις επιδόσεις των υγιών επιχειρήσεων.
Από την οικονομετρική ανάλυση, προκύπτει ότι οι επιχειρήσεις που δεν είναι «ζόμπι» εμφανίζουν υψηλότερες επιδόσεις σε δείκτες όπως ο ρυθμός αύξησης των καθαρών παγίων κεφαλαίων, ο ρυθμός μεταβολής της απασχόλησης και η συνολική παραγωγικότητα των συντελεστών παραγωγής.
Σε συμφωνία με τα ευρήματα της διεθνούς βιβλιογραφίας, παρατηρήθηκε ότι επιχειρήσεις νεαρές σε ηλικία και με μεγαλύτερο μέγεθος -βάσει κύκλου εργασιών- επιτυγχάνουν κατά κανόνα υψηλότερες επιδόσεις σε σχέση με τις υπόλοιπες.
Στο σύνολο της οικονομίας, οι υγιείς επιχειρήσεις εμφανίζουν υψηλότερη συνολική παραγωγικότητα σε σχέση με τις εταιρείες «ζόμπι». Αυτό είναι εντονότερο σε τομείς της επιχειρηματικής οικονομίας όπως η Μεταποίηση, το Εμπόριο, τα Καταλύματα και Εστίαση, η Ενημέρωση και Επικοινωνία, οι Επαγγελματικές και Τεχνικές Δραστηριότητες.
Το χάσμα παραγωγικότητας μεταξύ υγιών και «ζόμπι» εταιρειών τείνει να αυξάνεται όσο μεγαλύτερη είναι η συμφόρηση κεφαλαίου σε «ζόμπι» επιχειρήσεις εντός του ίδιου κλάδου. Αυτό είναι εντονότερο σε τομείς όπως η Μεταποίηση, οι Κατασκευές, το Εμπόριο, η Μεταφορά και Αποθήκευση και η Διαχείριση Ακίνητης Περιουσίας.
Σε όρους επενδύσεων και απασχόλησης, αν και στο σύνολο της επιχειρηματικής οικονομίας φαίνεται ότι η παρουσία επιχειρήσεων «ζόμπι» δεν δημιουργεί «συμφόρηση» ούτε μειώνει την ικανότητα των επιχειρήσεων που δεν είναι «ζόμπι» να αναπτυχθούν, ωστόσο, τα ευρήματα διαφοροποιούνται όταν η ανάλυση επικεντρωθεί σε μονοψήφιους τομείς δραστηριότητας.
Σε επίπεδο κλαδικής ανάλυσης, οι έμμεσες επιδράσεις στις υγιείς επιχειρήσεις από τη συμφόρηση κεφαλαίου στις εταιρείες «ζόμπι» διαφοροποιούνται ανά τομέα οικονομικής δραστηριότητας. Χαρακτηριστικά, παρατηρείται χαμηλότερος ρυθμός αύξησης των επενδύσεων στις υγιείς επιχειρήσεις όσο μεγαλύτερη είναι η συμφόρηση κεφαλαίου σε «ζόμπι» επιχειρήσεις στους τομείς της Μεταποίησης, Παροχής νερού-Επεξεργασίας λυμάτων-Εξυγίανσης, στα Καταλύματα και Εστίαση, και τη Διαχείριση Ακίνητης Περιουσίας, με την ετερογένεια των αποτελεσμάτων μεταξύ τομέων να σχετίζεται μεταξύ άλλων με το βαθμό έντασης κεφαλαίου και το βαθμό συγκέντρωσης των επιχειρήσεων.
Αντίστοιχα, παρατηρείται βραδύτερος ρυθμός ανακατανομής του κεφαλαίου προς παραγωγικές επενδύσεις στη Μεταποίηση, στο Εμπόριο, στα Καταλύματα και Εστίαση, στη Διαχείριση Ακίνητης Περιουσίας και στις Επαγγελματικές και Τεχνικές Δραστηριότητες.
Ενδεικτικά, εστιάζοντας στις υγιείς επιχειρήσεις του τομέα της Μεταποίησης μόνο, η εκτιμώμενη επίδραση συνεπάγεται ότι οι ακαθάριστες επενδύσεις του τομέα της Μεταποίησης σε πραγματικούς όρους θα αυξάνονταν ετησίως κατά 4,2% ή €108 εκατ. (σε τιμές 2015) περίπου για κάθε 1 ποσοστιαία μονάδα μείωσης του ποσοστού κεφαλαίου σε «ζόμπι» επιχειρήσεις στον ίδιο τομέα.
Συνοψίζοντας το πλαίσιο της ποσοτικής ανάλυσης, αναδεικνύονται πέντε βασικά ευρήματα:
- Πρώτον, οι υγιείς επιχειρήσεις εμφανίζουν καλύτερες επιδόσεις από τις εταιρείες «ζόμπι», σε όρους ρυθμού αύξησης επενδύσεων, απασχόλησης, αλλά και επιπέδου παραγωγικότητας.
- Δεύτερον, η υψηλή συγκέντρωση κεφαλαίου σε εταιρείες «ζόμπι» επηρεάζει αρνητικά τον ρυθμό αύξησης των επενδύσεων στις υγιείς επιχειρήσεις σε ορισμένους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας.
- Τρίτον, η υψηλή συγκέντρωση κεφαλαίου σε εταιρείες «ζόμπι» αναγκάζει τις υγιείς επιχειρήσεις να αυξήσουν το ελάχιστο επίπεδο παραγωγικότητας που απαιτείται για να επιβιώσουν.
- Τέταρτον, η υψηλή συγκέντρωση κεφαλαίου σε επιχειρήσεις «ζόμπι» εμποδίζει την ανακατανομή κεφαλαίου σε πιο παραγωγικές επενδύσεις μεταξύ των επιχειρήσεων και τομέων δραστηριότητας.
- Πέμπτον, οι νεότερες σε ηλικία και μεγαλύτερες σε μέγεθος επιχειρήσεις εμφανίζουν εν γένει καλύτερες επιδόσεις, σε όρους ρυθμού αύξησης επενδύσεων, απασχόλησης, αλλά και επιπέδου παραγωγικότητας.